اؤزگور قادين

آذربايجان قاديني

ربيعه قاديرين (قدير) حياتي و موجاديله سي

+0 به یه ن

 

   ربيعه قاديرين حياتي و موجاديله سي 

 

 ربيعه قادير 14 قاسيم 1948ده دوغو توركيستانين قوزئي بؤلگه سينده كي  آلتاي شهرينده دونيايا گلميشدير. باباسي قادير اصلييتي خوتنلي اولوب، سونرا آلتاي بؤلگه سينه گليب يئرلشميش، اؤز چاپيندا ايش قورموش بير ايش آدامي ايدي. چين كومونيستلري 1949 ايلينده دوغو توركيستاني ايشغال ائتديكدن سونرا زنگينلرين ماللاريني قامولاشديرما بهانه سييله اللريندن آلميشديلار. قادير عاييله سينه عاييد 4 دوكان، دييرمان و يايلاداكي اوتلاقلاري دا قامولاشريريلميش،  بؤيلجه هر شئييندن يوخسون قالان قادير و عاييله سي اوچون سيخينتيلي گونلر باشلاميشدي. ربيعه نين اوشاقليغي ايللري  ايشته بؤيله زورلو بير دؤنمه راستلادي. 1954 ايلينده ايلك اوخولا باشلايان ربيعه محلله ده اويغور اوخولو اولماديغي اوچون، قازاق اوخولوندا اوخودو.  

  1962 ايلينده حوكومت آلتايداكي سينير بؤلگه اهاليسيني داغيتما و آزالتما پلاني چرچيوه سينده، قاديري قوچا ايلچه سي قيدا سئرويس شيركتينه تعيين ائتدي  آنجاق حوكومتين بو قراريني قبول ائتمه ين قادير داغلارا قاچاراق آوجيليقلا اوغراشدي.  

  قاديرين ائشي تاجينيساخان، ربيعه ني و ديگر اوچ اوشاغيني آلاراق آقسونون قوناشهر ايلچه سينده اؤيرتمنليك ياپان بؤيوك قيزي زؤهره نين يانينا داشيندي.  آنجاق بورادا دا ياشاماق زوردو. چونكو قيزي زؤهره و دامادي قايومون ماعاشي بير آيا يئتمه ييردي.  

  ايلك اوخولو قازاقجا اوخويان ربيعه، اورتا اوخولو بورادا اويغورجا اوخوماغا باشلاميشدي.  بو شكيلده اوچ ايل گئچدي. ربيعه اورتا اوخولو بيتيرديگي ايل، اون بئش ياشينا گيرميشدي. او گونلرده بير قونشوسونون بانكادا يؤنتيجي اولاراق چاليشان اوغلو عبدالرحيم، ربيعه ني ايسته تمك اوزره تاجينيساخانا ائلچي گؤندردي. آنجاق تاجينيساخان ربيعه ني اوخوتماق ايسته ديگيني، ياشي نين هنوز كيچيك اولدوغونو سؤيليه رك ائلچيلرين ايستگيني رد ائتدي. ساغدان سولدان گلن ائلچيلرين چوخالماسييلا  تلاشلانان تاجينيساخان اوشاقلاريني آليب آلتايا دؤنمه يه قرار وئردي. آنجاق يولدا خستله نينجه دؤنمه پلاني گرچكلشمه دي. بؤيلجه ربيعه ائلچيلره چاره سيز  ” هه “  دئمك زوروندا قالدي. چونكو آناسينا و قارداشلارينا باخماق زوروندا ايدي. ربيعه 1964 ايلينده 15 ياشيندا عاييله حياتينا باشلادي.  

  1966 ايلينده ربيعه آنا اولدو.  او گونلرده آلتايدا پوليسلر طرفيندن حوكومته ايطاعتسيزليكدن گؤز آلتينا آلينان قادير زورلا قوچارا گتيريلميشدي. او آقسوداكي خانيمي و اوشاقلاريني يانينا گتيرتدي. ربيعه ايسه عبدالرحيمجانين ائوينده قالدي.  

  ائولنه لي 13 ايل اولان ربيعه نين اوشاقلاري ساييسي آلتيني بولموشدو. او، محلله ده كي  قادينلاري توپلاييب اونلارا ائوده ال ايشلمه لري ياپماغي، توخوما توخوماغي، جوراب هؤرمگي و آياققابي تيكمگي اؤيرتميش، اورتديكلريني گيزليجه ساتميشدي.  1977 ايلينده ربيعه  ” قارابورساجي “  دييه ياخالانيب  ” كاپيتاليزم يولونا گيرمكله “  سوچلاناراق كوچه ده  تنبيه  ائديلدي. بو اولايدان سونرا حيات يولداشي عبدالرحيم ، ربيعه ايله يولونو آييردي، اونو بوشادي. بؤيلجه آلتي اوشاغييلا ائوده قالان ربيعه، قونشولاريندان اوچ گون سونرا اعاده ائتمك اوزره 30 يوان ايسته دي. 30 يوانه اوزونو اؤرتمك اوچون بير باش  اؤرتوسو، پالتار يوماق اوچون بير دنه  لگن و تاختا ساتين آلدي. عبدالرحيمين ائويندن اوزاق باشقا بير محلله دن بير ائو كيرالاييب پالتار يوماغا باشلادي.پالتار يوياراق اوشاقلارينا باخماق زوروندا قالان ربيعه، اوچ آي ايچريسينده آيريجا  4500 يوان پول بيريكديردي. او گونلرده بو آقسو بؤلگه سينده بويوك پول ساييليردي. ربيعه اوشاقلارينا باخيجي توتدوقدان سونرا،  ايشي بؤيوتمك اوچون كند كند گزه رك چرچيليك ياپدي. داراق، ايپ، ايينه، آلت پالتاري ، باش اؤرتوسو و شيرني كيمي شئيلر ساتيردي.  قازانديغي پوللا دا كندلردن قوزو دريسي ييغدي. سونرا قالي تيجارتينه، كرسته تيجارتينه گيردي. بير ايل ايچريسينده ربيعه نين سرمايه سي 200000 يوانه اولاشدي. ربيعه، آقسودان ائو ساتين آلاراق اوشاقلاري اوچون قوللوقچو توتدو. 

  آرتيق پولو اولان ربيعه يه چئوره نين ايلگيسي ده آرتميشدي. آنجاق ربيعه، دوغو توركيستان خالق پارتيسينه اويه اولماقدان توتوخلانيب 10 ايل  حبس ائديلن، سونرا سورگونه گؤندريلن صيدديقحاجي روزي ايله ائولنمگي ترجيح ائتدي. چونكو ربيعه ايدئاليست بيرييدي. ياشاديقلاري دئنه ييملر ميللي شوورونو، ميللي كيمليگيني گوچلنديرميشدي.  صيدديقحاجي روزي تام ايدئالينه گؤره بيرييدي.  او، دؤنه مي نين ايلري گلن اويغور آيدينلاريندان بيري ايدي. تانينميش ادبييات تنقيدچيسي و سياسي گؤزلمجي ايدي. ميللييتچي يؤنو قوووتلي ايدي.  ربيعه  31 تمموز 1978 ده صيدديقحاجي روزي ايله ايكينجي ائوليليگيني ياپدي. صيدديقحاجي روزي ربيعه يه هم بير حيات يولداشي هم بير يول گؤستريجي اولدو.  

  1978 ايلينده چينده ديشا آچيلما پوليتيكاسي اويقولانماغا باشلادي. بو ربيعه نين تيجاري ايشلري اوچون داها اويغون اورتام ياراتدي.   او، شانگهايدا تايوان و هونگ كونگ ماللاري اوزرينه تيجارت ياپماغا باشلادي. بو آرادا ائشي صيدديقحاجي نين اعتيباري اعاده ائديله رك اورومچودا كي  ائييتيم ائنستيتوسونده اؤيرتيم اويسي اولاراق گؤرولنديريلميشدي. بؤيلجه ربيعه اورومچويا داشيندي. ائشي اؤيرتيم اويه ليگي ياپاركن، ربيعه تيجارته دوام ائتدي. اورومچو دوغو توركيستانين تيجارت مركزي ايدي. بو دوروم ربيعه اوچون بويوك فورصتلر دوغورموشدو. او، اورومچونون ان ايشلك بازاريني  200000 يوان نقد وئره رك بئش  ايلليگينه كيرالادي. 8 مارت 1987ده، او   ” 8 مارت تيجارت سارايي ” ني آچدي. بو تيجارت سارايينا  ياقلاشيق 200 تاجير يئرلشدي. او آيريجا بورادان ديگر بؤلگه لرده كي  تاجيرلره مال تداروك ائديردي.  بؤيلجه ربيعه قاديرين تيجارتده كي  سرمايه سي 3000000 يوانه اولاشدي. بونونلا يئتينمه ين ربيعه، 1992 ايلينده 10000000  يوان ياتيريم ياپاراق 7 قاتلي  ” ربيعه قادير تيجارت سارايي ” ني آچدي. او آرتيق چينده كي  ان زنگين اون نفردن  بيرييدي.  

  بو باشاريدان سونرا، اونا دؤولت سياسي ايستيشاره قورولونون دايمي اويه ليگي، دؤولت تيجارت و صعنايعجيلر بيرليگي نين دايمي اويه ليگي، شينجانگ اويغور اؤزرك بؤلگه ايشلتمه جيلر، قادين ايشلتمه جيلر درنكلري و اورومچو بلدييه سي تيجارت و صنعايع جيلر بيرليگي باشقانليغي كيمي گؤرولر وئريلدي. او آرتيق اوست دوزئي يؤنتيجي كيمليگييله تيجارته دوام ائتدي..  

  چين مركزي ديش تيجارت باخانليغي نين اورومچو شهرينه قازاقيستان كيمي جومهورييتلره دوغرودان مال نقليياتي ياپما يئتكيسيني وئرمه سي ربيعه اوچون آلتين فورصت سونموشدو. او، 1992 ايلي نين آغوستوس آييندا، 30دان چوخ اويغور تيجارتچيني آلاراق قازاقيستان، قيرقيزيستان و اؤزبكيستان كيمي جومهورييتلري زيارت ائتدي و بو اؤلكه لردن دمير چليك و پامبوق ايتخال ائتمه يه باشلادي. ربيعه او سيرادا نورسولطان نظربايئو، عسگر آغايئو، ايسلام كريموو كيمي ليدئرلرله گؤروشدو. ربيعه، او ايللرده توركييه و اينگيلتره كيمي اؤلكه لري ده زيارت ائتميشدي. يورد ايچي و يورد ديشيندا پرئستيژي سوركلي آرتيردي. 

  ربيعه 29 آغوستوس 1995ده  بيرلشميش ميللتلر قادين قوللاري كونسئيي نين پئكينده دوزنله ديگي 4. اولوسلاراراسي قادينلار كونگره سينه قاتيليب  هيللاري كلينتون ايله تانيشدي.  12 ائيلول 1995ده بيل گئيتس و خانيمي ربيعه قاديرين اورومچوداكي ائوينده قوناق اولدو و ربيعه قادير ايله صيدديقحاجي روزيني آمئريكايا دعوت ائتدي.  

  او دؤنمده صيدديقحاجي روزي يازديغي يازيلارييلا حوكومتين گؤزونده تهلوكه لي اولماغا باشلاميشدي. چين امنييت مودورلوگو ائلئمانلاري نين اونو توتوقلاماغا حاضيرلانديغي بيلگيسي قولاقلارينا گلينجه، ربيعه، 24 نيسان 1996دا ائشي صيدديقحاجي ايله بيرليكده آمئريكايا گئتدي. آمئريكادايكن پول و سرمايه اولمادان هئچ بير شئيين ياپيلاماياجاغيني آنلادي و  وطن، ميللت ايشلري اوچون ميليارلارجا پول قازانماسي گركديگيني دوشونه رك ائشي صيدديقحاجي روزيني آمريكادا بيراخيب اؤزو چينه دؤندو. 

  2 كاسيم 1996دا ربيعه ايكينجي كز آمئريكايا گئتدي. بو سفر  ربيعه، واشينگتوندا بعضي آمئريكان كونگره اويه لري و مجليس اويه لرييله گؤروشدو و چينده كي  اينسان حاقلاري تاپدالانماسيني گوند ه مه گتيردي.  

  1996 ايلينده كاشغر ايلينه باغلي پئيزيوات ايلچه سينده شيددتلي دئپرم مئيدانا گلدي، پئك چوخ اينسان اؤلدو، چوخ ساييدا ائو ييخيلدي، يوز مينلرجه اويغور اكينچي سويوقدا ديشاريدا قالدي. حوكومت  اولايا دويارسيز قالينجا، ربيعه يئتكيلريني قوللاناراق و ربيعه قادير تيجارت سارايينداكي تاجيرلري صفربر ائده رك قيسا سوره ده ياقلاشيق 500000 آمئريكا دولاري نقد پول و 27 كاميون دولوسو يارديم مالزمه سي حاضيرلاييب دئپرم بؤلگه سينه اولاشديردي. دوغو توركيستاندا يارديما مؤحتاج هركس اونا  ” آنا “  دئيه خطاب ائتمه يه باشلادي و بؤيلجه او  ” ربيعه آنا “  آدييلا اونلندي.  

  ربيعه قادير، اونلو ميليونئر اولدوقدان سونرا، اونا چينده توم قاپيلار آچيلميشدي. سياسي ايستيشاره قورولو، قادينلار بيرليگي، تيجارت و صنايع جيلر بيرليگينده گؤرولري واردي. مركزدن اؤزرك بؤلگه يه قدر، ژيانگ زمين، لي پنگ، هو ژينتاودان سيف الدين، ايسماعيل امت و آبلئت عبدالرشيده قدر هئپسي ربيعه نين تانديغي و صميمي اولدوغو آداملاردي . 

  1 آراليك 1996دا دوزنله نن چين دؤولت سياسي ايستيشاره قورولو توپلانتيسيندا اوست دوزئي يؤنتيجيلرين حضوروندا اويغور خالقي نين وئرگي، ائييتيم، پلانلي دوغوم، ائشيتسيزليك، يولسوزلوق، اينانچ اؤزگورلوگو، اويوشدوروجو، قادين و اوشاق قونولاري كيمي گونجل سورونلاريني ديله گتيردي. او ائتكيلگيجي بير خطابه يئتنگينه صاحيبدي. اونون قونوشماسي توپلانتيدا بويوك يانكي اويانديرميشدي.  

  نه اولدويسا بو قونوشمادان سونرا اولدو. تيجاري ايشلري خيزلا پوزولماغا باشلادي، حوكومت قوروملاري چئشيدلي بهانه لرله ربيعه نين شيركتلرينه جزا ياغديرديلار. هركس ربيعه دن اوزاقلاشدي. 27 مارت 1997ده ايسه پاساپورتونا ال قويولدو. ربيعه آرتيق تعقيب ائديلديگيني حيس ائديردي. او اوشاقلاريندان آقيده، خانزؤهره، موصطافا و كيكنوسو  آمئريكايا گؤندردي. بؤيلجه اوشاقلارين بئشي دوغو توركيستاندا، بئشي آمئريكادا، بيري ده آووستراليادا قالدي.  

  ربيعه، اويغور قادينلاريني گيريشيمجيلييه يؤنلنديرمك، اونلاري ايش صاحيبي ياپماق، ائكونوميك باغيمليليقدان قورتارماق آماجييلا 17 آراليك 1997ده   ” مين آنا آنونيم شيركتي ” ني قوردو. مؤهتاج عاييله لره، دول و يئتيملره، خئيرييه قوروملارينا يارديميني اسيرگه مه دي. 

  2 آغوستوس 1999دا آمئريكاداكي ائشي صيدديقحاجي روزي ربيعيا تئلئفون ائده رك آمئريكا دؤولت مجليسي تمثيلجيلر هئيتي نين 11 آغوستوس گونو اورومچويا گله جگيني، اونلارلا گؤروشوب  ” امانت ” لري تسليم ائتمه سيني ايسته دي.  

  اونون  ” امانت “  دئديگي شئي ربيعه نين اون ايلدن بري آراشديريب توپلاديغي چين حوكومتي نين اعداما محكوم ائتديگي توتوقلولارين، جزائوينده ياتان يارغيلانميش و يارغيلانماميش سياسي توتوقلولارين، آيريجا پلانلي دوغوم عمليياتلاريندا اؤلنلرين آد ليسته سي  ايدي. بونلارين بير بؤلومو ذاتن ربيعه نين چين دؤولت ايسيتشاره قورولو توپلانتيسيندا ياپديغي قونوشماسيندا واردي. بازيلاري ايسه چئشيدلي قزته لرده يئر آلان بيلگيلردي. صيدديقحاجي روزي و ربيعه قادير دوغو توركيستاندا ياشانان حاقسيزليقلاري، اينسان حاقلاري تاپدالانمالاريني، ايشكنجه لري، اينسانليق ديشي اويقولامالاري دونيا قامو اويونا دويورماق ايسته ييردي. چونكو چينده باسين يايين و مئديا دؤولتين سيخي كونترولوندا  اولدوغو اوچون بونلارين هئچ بيري دونيا قامو اويونا اولاشاميردي.  

  11 آغوستوس 1999دا ربيعه  ” امانت ” لري آلاراق آمئريكا دؤولت مجليسي تمثيلجيلر هئيتي نين قالديغي هوتئله دوغرو تاكسييله گئدركن ساده بير ترافيك قزاسي اويونو ايله قاراقولا گؤتوروله رك توتوقلاندي و 8 مارت 2000ده  ” دؤولت سيرريني يابانجيلارا وئرمك “  سوچوندان 8  ايله حبسه محكوم ائديلدي. آرتيق ربيعه اوچون آغير حبس حياتي باشلاميش اولدو.  

  ربيعه حبسده ايكن ائشي صيدديقحاجي روزي بوش دورمادي. او ربيعه نين قورتولماسي اوچون آمئريكا دؤولت مجليسي، آمئريكا كونگره سي، اولوسلارآراسي عفو اؤرگوتو نزدينده چئشيدلي گيريشيملرده بولونموش، يوغون چابا گؤسترميشدي. بوتون بو چابالار سونوجوندا، 2 تمموز 2000ده، آمئريكا كونگره سينده چين حوكومتي نين ربيعه قاديري قوشولسوز سربست بيراخماسي حاقيندا ياسا چيخاريلدي. 9 آغوستوس 2000ده، اولوسلارآراسي عفر اؤرگوتو ربيعه قاديرين سربست بيراخيلماسيني ايسته دي. 15 آراليك 2000ده، آمئريكا حوكومتي چين حوكومتيندن ربيعه قاديري قوشولسوز سربست بيراخماسيني طلب ائتدي. 18 مارت 2004ده، اولوسلاراراسي عفو اؤرگوتو  واشينگتون  شؤعبه سي باشقاني ت. كومار او ايل جئنئوره دن ياپيلاجاق اينسان حاقلاري كوميسيونو توپلانتيسيندا چينين سوچلانيب سوچلانماماسي نين ربيعه قاديري سربست بيراخيب بيراخماماسينا باغلي اولدوغونو دويوردو. 23 ائيلول 2004ده ربيعه قاديره RAFTO اؤدولونون وئريلديگي دويورولدو. آمئريكا و اولوسلارآراسي اؤرگوتلرين يوغون باسقيسي نتيجه سينده چين حوكومتي ربيعه قاديري 8 ييلليك جزا مودتي دولمادان آزاد ائتمك و آمئريكايا گؤندرمك مجبورييتينده قالدي.   

  ربيعه قادير 17 مارت 2005ته آمريكايا گئتدي. او ياشاديغي اونجا دئنه ييمدن سونرا اؤزگورلوگون قييمتيني داها ياخشي آنلادي. اؤزو اؤزگورلوگونه قاووشموشدو آنجاق ، گئريده اؤزگورلوكدن يوخسون خالقي، ميلتي و وطني قالميشدي. دولاييسييلا او اؤز اؤزگورلوگويله يئتينمه يه جكدي، چونكو اونون بير ايدئالي واردي. دوغو توركيستانين اؤزورلوگو اونون اوچون هر شئيين اوزرينده ايدي. او آمئريكايا گلينجه داها بؤيوك غئيرت و هيجانلا موجاديله يه باشلادي. اؤنجه يورد ديشيندا فعالييت گؤسترن دوغو توركيستان تشكيلاتلاريني بير آرايا توپلادي، سونرا 2006دا دونيا اويغور قورولتايي نين باشينا گئچدي. 2009 ايلي نين ماييس آييندا آمئريكانين واشينگتون شهرينده دوزنله نن 3. دونيا اويغور قورولتاييندا دلگه لرين اوي بيرليگي ايله تكرار باشقان سئچيلدي. ربيعه قادير 2005 ايليندن بو يانا اولوسلاراراسي عفو اؤرگوتو، اينسان حاقلاري اؤرگوتو كيمي چشيدلي اولوسلارآراسي قورولوشلار نزدينده، پارلامئنت و حوكومتلر نزدينده فعالييت يوروته رك اويغور داواسيني دونيايا آنلاتماغا چاليشير.  

يازان : عاليمجان عينايت

كؤچورن : آيدا بيات