اؤزگور قادين

آذربايجان قاديني

تاتاريستانين باغيمسيزليغي اوغوروندا موباريزه آپاران قادين شاعير و يازار : فوزييه بايرامووا

+0 به یه ن

تاتاريستانين باغيمسيزليغي اوغوروندا موباريزه آپاران قادين شاعير و يازار : فوزييه بايرامووا 

   

  هر ميللتين اؤز تاريخي واردير. بو تاريخ جريانيندا اورتايا چيخان قهرمانلار، ميللتيني قورتارابيلمك اوچون اؤزلريني فدا ائتميشديرلر. دستان، رومان، شئعير، فيلم، رسيملره ايلهام قايناغي اولان بو قهرمانلار، اوزون ايللر گئچمه سينه راغمن ميللتي نين زئهنيندن سيلينمه ميش، عكسينه ميللتي نين گؤزونده و قلبينده داها دا اوجالاراق افسانه حالينا گلميشدير. بو ميللت قهرمانلاري نين بؤيوك چوخونلوغونو كيشيلر تشكيل ائتمكده دير، فقط ميللتيني قورتارماق اوچون اؤزونو دالدان بوداقدان اسيرگمه ين، آدلاريني تاريخ صحيفه لرينه آلتين حرفلرله يازديران قادين قهرمانلار دا واردير حياتيميزدا. قادين قهرمانلارين، ميللتي نين قلبينده كي  يئري بير باشقادير. 

  قهرمان قادينلاردان، فرانسانين ميللي قهرماني ژان دارك(1412-1431) انگيزيسيون محكمه سي طرفيندن يارقيلانميش و 30 ماييس 1431ده  روئن(Rouen) شهري نين Vieux-Maeche ميدانيندا ديري ديري يانديريلميشدير. اونا مينتدار اولان فرانسيز خالقي ژان داركين تمييزه چيخماسيني ساغلاميشدير. آرادان يوزايللر گئچسه ده او 1920ده كيليسه طرفيندن عزيزلر مرتبه سينه يوكسلتيلميشدير. [1]

  اويغورلارين اؤزگورلوك قهرماني نازوگوم، 1824-1828 ايللري آراسيندا قاشقاردا پاتلاق وئرن جهانگير خوجا عوصياني باستيريلديقدان سونرا، قاشقار، اوزون تاريخينده كي  بلكي ان قانلي و ان آجي اولاييني ياشاميشدير. عوصيانا قاتيلديقلاري گركچه سييله چوخ ساييدا اينسان اؤلدورولموش، اوغول-اوشاق و قادينلاردان عيبارت 10000دن آرتيق آدام گؤزياشلارينا باخماقسيزين لئنچو، ايلي و چؤچئك شهرلرينه گؤتوروله رك چينلي و مانچو مأمورلارينا كؤله اولاراق داغيتيلميشدير. بو اسيرلرين آراسيندا اويغورلارين قادين اوزاني، عيني زاماندا  ” نازيگيم دستاني ” نين قهرماني قاشقارلي گنج بايان نازوگوم (نازيگيم) ده وارميش. نارين بويوندان دولايي، قاشقارليلار بو گنچ قادينا  ” نازوگوم “  دئيرميشلر . ايستيلاجيلار، نازوگومون آناسيني، اريني و اوچ ياشينداكي اوغلونو اؤلدورموشدولر. دستاندان آنلاشيلديغينا گؤره، نازوگوم باباسي نين عاقيبتيني بيلمه ميش. او، باباسي نين حياتتا اولدوغو اومودونو بسله ميش و اونون قاشقاردا قالديغيني دوشونموشدور. نازوگوم، قارداشي ايله برابر اسيرليكدن قاچميش، فقط ياخالانميشدير. 24 گونلوك حبسدن سونرا نازوگوم باشي كسيله رك اؤلدورولموشدور. نازوگوم توركلرين ژان داركيدير. او، بوگون ده اويغور خالقي نين ديلينده دستان اولاراق ياشاماغا دوام ائتمكده دير. نازوگومون چكديگي آجيلاربو سطيرلرده گيزلي دير: 

  كيمسه من كيمي اولماسين، 

  بلالاردا قالماسين، 

  بيزه گلن جفالار، 

  هئچ بير قولا گلمه سين. [2] 

  قازان خانليغي نين سون ملكه سي سويومبيكه (Süyümbike)(1519-1557)، نوقاي ميرزاسي يوسوفون قيزيدير. سويومبيكه، 1533ايلينده موسكووا كنيازي 3. واسيليي طرفيندن قازان خانليغي تختينه چيخاريلان 17 ياشينداكي جان عالي ايله ائولنديريلميشدير. او سيرالار قازان خانليغي ايله نوقاي خانليغي نين آراسي ياخشي اولماميشدير. سويومبيكه نين ائوليليگي نين آماجي دا سياسي اولايلاردان دولايي اولدوغو آشكاردير. بو آماج، پارچالانان كيچيك خانليقلاري بير آرايا گتيريب، چؤكن آلتين اوردو دؤولتيني يئنيدن ديريلتمكدير. سويومبيكه، توم آلتين اوردو دؤولتلريني بير آرايا گتيرمه ميش، فقط نوقاي، قيريم و قازان خانليقلاريني بيرلشديرمگي باشارميشدير. 1535 ايلينده جان عالي خسته له نرك اؤلدوكدن سونرا، سويومبيكه قازان خانليغي نين بير سونراكي خاني قيريملي صفا قيراي ايله ائولنميشدير. 1549 ايلينده صفا قيرايين اؤلوموندن سونرا سويومبيكه تكرار دول، قازان خانليغي ايسه خانسيز قالميشدير. صفا قيراي خانين يئرينه اوغلو اؤتميش قيراي خان اعلان ائديلميش، فقط ياشي كيچيك اولدوغوندان دولايي دؤولت ايشلرينه سويومبيكه باخميشدير. قورخونج ايوان (1530-1584) قازان خانليغيندا اولان قارقاشالاردان يارارلانماق ديلگي ايله بيرنئچه كز قازان خانليغينا سفر دوزنله ميشدير. 1551 ايلي نين 16 ماييس تاريخينده قازان – روس عسكرلري طرفيندن چمبر آلتينا آلميشدير. قوشاتيلان قازاندان قورخونج ايوانا ائلچي گؤندريلميشدير. و 1551 ايلي نين 11 آغوستوس تاريخينده سويومبيكه و اوغلو اؤتميش قيراي روس چاري قورخونج ايوانين ايستگي اوزرينه اسير اولاراق موسكووايا گؤندريلميشدير. ايشده او قارا گون، قازان تاتارلاري اوچون سونون باشلانغيجي اولموشدور. سويومبيكه، خايين تاتار ميرزالاري طرفيندن اسير وئريلديكدن سونرا آرادان چوخ زامان گئچمه دن 1552 ايلي نين اكيم آييندا قازان روسلار طرفيندن ايشغال ائديلميشدير. او گون دن بري  قازان تاتارلاري دؤولتلريني گئري آلابيلمك اوچون باغيمسيزليك موجادله سي وئرمكده دير. آرادان گئچن 458 ايل دواميندا تاتارلار بو موجادله اوغرونا بيرچوخ قوربان وئرميشدير. گونوموزده ده روس ظولمو سورعتي آزالماميش، عكسينه شيددتيني داها دا آرتيرميشدير. بو 458 ايل سوره سينده روسلار تاتارلاري يوخ ائتمك اوچون توم يوللاري دئنمكدن چكينمه ميشدير. فقط روسلارين بو ظولوم و اذييتلرينه راغمن قازان تاتارلاري دؤولت باغيمسيزليغي فيكريندن اصلا وازگئچمه ميش و وازگئچمه يه جكدير. 

   ” خالقلار زينداني “  دئيه آدلانديريلان چارليق روسياسي نين چؤكوشو روس اولمايان ميللتلري سئوينديرميش اولسا بئله، چوخ زامان گئچمه دن 1917 اكيم دئوريمي نين گؤتوردوكلري نين گتيرديكلريندن داها چوخ اولدوغو آنلاشيلميشدير. توم ميللتلره اؤزگورلوك وعده سيله  اورتايا چيخان سوويئتلر، وئرديكلري سؤزلريني توتماميشديلار. تاتار ميللي حركت تمثيلجيلري تك تك يوخ ائديلمه يه باشلاميشدير. استالين بير قورخو ايمپاراتورلوغو قوردوقدان سونرا باشدا تاتارلار اولماق اوزره روس اولمايان ميللتلر اوزرينه بير قارا بولود كيمي چؤكموشدور. روس امپرياليزمي هر يئرده، هر فورصتده اؤزونو گؤسترميشدير. روس ظولمونو شخصن اؤزو ياشاميش اولان دؤولت آدامي و اونلو تاريخچي ذكي وليدي توغان( 1890-1970) روس امپرياليزميني دونيايا تانيتمانين نه قدر چتين اولدوغونو بو سؤزلرله ايضاح ائتميشدير:  ” بو حقيقتلري دونيانين آنلاماسي چابوق اولمور. چونكو روسلارا تابيع اولمايان موستقيل ميللتلره روس مسله سي نين حقيقي امپرياليست ماهييتيني آنلاتماق گوجدور… حقيقتي آنلاماق اوچون هر ميللتين اَووَلن بير دفعه روس محكومييتينده اولماسي شرط دير. “  [3] روس امپرياليزمي نين ظولمو آلتيندا ياشايان ميللتلر اؤز اؤزندن قورخار دوروما گلميش و بئلجه تاتار ميللي باغيمسيزليق حركتي ده اؤزنو قوروماق اوچون بير توخوم كيمي توپراق آلتيندا گيزلنميشدير. 

  1990لي ايللرده اس.اس.ري.ده دموكراسي روزگارلاري اسمه يه باشلاديغيندا تاتار ميللي باغيمسيزليق حركتي تكرار اؤزنه گلميشدير. يوزايللر بويونجا توپراغين آلتيندا ساخلانان توخوم اومود ايشيغيني گؤره رك توپراغين اوزرينه چيخيب فيليزلنميشدير. تاتاريستان، 1990 ايلي نين 30 آغوستوس تاريخينده باغيمسيزليغيني اعلان ائتميشدير. بو ايللرده كي تاتار ميللي باغيمسيزليق حركتي تمثيلچيلري آراسيندا فوزييه بايرامووا دا واردير. باسديريلاراق گؤزله نن ميللي دويغولاريني ديشارييا وورماقدان چكينمه ين فوزييه بايرامووا بئلجه تاتار باغيمسيزليغي اوچون موجادله وئرنلر كروانينا قاتيلميشدير. 

  1990لي ايللرين جوشغو و هيجانيني شخصن ياشاميش بيري اولاراق، او ايللري آنلاتماق اوچون كلمه لر تاپماق  ايمكانسيزدير. هاني دئيرلر يا، آنلاتيلماز ياشانير دئيه، عئينن ائله بير دويغويدو بو. 1990 ايلينده من قازان دؤولت اونيورسيته سي اؤيرنجيسي ايديم. 30 آغوستوس تاريخينده كي  جومهورييت بايرامي بؤيوك بير جوشغويلا قوتلانميشدي. قازانين دؤرد بير يانيندا ماهني، موزيك، قهقهه يانكي لانيردي. اينسانلار سئوينجله اومودو بير آرادا ياشييردي. ميللت يوزايللر بويونجا اويودوغو اويخودان قالخميش كيمي ايدي. فوزييه بايرامووا آديني ايلك كز او ايللردا دويموشدوم. 1990-1995 ايللري آراسيندا ميللت وكيل ليگي ياپان بايرامووا نين حرارتلي اولدوغو قدر، دويغوسال اولان قونوشمالاريني تلويزيوندا دينلركن چوخ ائتكيله نيرديم. 1986 ايلينده ادبيياتا گيرن فوزييه بايرامووانين يازديغي شئعير و رومانلاريني دا اوخوموشدوم. گئرچك حياتدا نئجه بيريسي اولدوغونو بيلمه ديگيم حالده اونو اوزون بويلو، سرت، اؤزنو بگنميش بيري كيمي خيال ائتميشديم. اولاشيلماز كيمي  ايدي… بلكي آتديغي جسور آديملار، بلكي ده تاتار خالقي اوچون ائتديگي فداكارليقلار اونو بئله خيال ائتمه مه سبب اولموشدور. گؤك اوزونده كي  پارلاق بير اولدوز كيمي اورتايا چيخدي فوزييه بايرامووا. من، گؤك اوزونده كي  او اولدوزا يئردن باخيرديم… 

  فوزييه بايرامووا ايله ايلك اوز اوزه گؤروشمه ميز 2007 ايلي نين هازيران آييندا گرچكلشدي. 15 هازيران 2007 تاريخينده قونيانين جيهانبيلي ايلچه سينه باغلي بؤيرو دليك آدلي تاتار كؤيونون 100 ايلليگي قوتلاناجاقدي. بو قوتلاماغا دعوت ائديلميشديك، فقط بو تاريخ تعطيل زامانيميزا دنك گلديگي اوچون تكليفه چوخ سيجاق باخماميشديق. قوتلامالارا 2-3 گون قالا فوزييه بايرامووانين گلجگي خبريني آلديق. بو خبري دويار دويماز همن اوتئل رئزئرواسيونوموزو و اوتوبوس بيلتلريميزي ايبطال ائديب عاييله جه بؤيرو دليك كندينه گئتمه يه قرار وئرديك. آماجيميز فوزييه بايرامووا ايله گؤروشمكدي. 15.07.2007 گونو صاباحين ائركن ساعاتلريندا يولا قويولدوق. چوخ هيجانلي ايديم. تلويزيونلاردا گؤردويوم، كيتابلاريندان تانيديغيم فوزييه بايرامووانين اؤزو ايله قارشيلاشاجاقديم… گؤره سن خيال ائتديگيم كيمي بيريسي ميدير؟ بؤيرو دليك كندينه گلديگيميزده خالق كندين اوخول باغچاسيندا توپلانماغا باشلاميشدي. كند ساكينلري يازي كندلرينده قاليب،قيشي قونيادا ياشاديقلاري اوچون كند خالقي نين بؤيوك چوخونلوغونو تانيييرديق. اؤزومو تاتار ميللي بايرامي سابان توي’ دايميش كيمي حيس ائتديم . باشلارينا تاتار ميللي باشليغي توبئتئي(tübetey) گئيميش اوشاقلار و كيشيلر، آنا ديلينده ياپيلان قونوشمالار، اوخول باغچاسينده چالينان تاتار ماهنيلاري منه بو حيسي وئرميش اولسا گرك. كندده گلير گلمز فوزييه خانيمي سوردوق،  ” دينجه لير”  دئديلر. داها سونرا قوتلاما تؤره نينه گئچيلدي. اوخول باغچاسي قالاباليقدي. قونوشماق اوچون فوزييه بايراموواني كورسويه دعوت ائتديلر. بؤيرو دليك كندي نين  قوروجوسو عبدالرشيد ايبراهيموو (1857-1944) حاققيندا دا آراشديرمالار آپاران فوزييه بايرامووا تاريخچي، ياشار و شاعير كيمليگيني ده قاتاراق گؤزل و ائتكيلي بير قونوشما ائتدي. قونوشماسيني  ” باشيني اَيمه تاتار “  آدلي شئعيري ايله نوقطه له دي. بايرامووانين بو شئعيري تاتار خالقينا بير چاغري نيته ليگي داشييردي. 

  باشيني اَيمه، تاتار، باشيني اَيمه! 

  اومود سؤندو، بيتميشيك آرتيق، دئمه، 

  سن دونيانين پاديشاهي ايدين، 

  غورورلو باشيني كيمين اؤنونده اَيدين؟

  قونوشمالاردان سونرا، تاتاريستاندان گلن صنعتچي لرين كونسئرتي واردي. كونسرتدن سونرا اوخول يانينداكي ناشيت – هاتيجه چتينلرين ائوينه قوناق اولدوق. فوزييه خانيم دا اورادايدي. فوزييه بايراموواني گؤرونجه چوخ شاشيرديم، چونكو منيم خيال ائتديگيمين عكسينه فوزييه خانيم كيچك گؤوده لي، چوخ سيجاق وصميمي بيريسي ايدي. همن قونوشماغا باشلاديق، فوزييه بايرامووا ايله سانكي ايللردير تانيش ايديق. او قالاباليق ايدي، قويو بير صؤحبت آراسيندا ايكراملار ياپيلدي، چايلار ايچيلدي. قازاندان گتيرديگي هديه لري سوندوقدان سونرا فوزييه بايرامووا سون گونلرده يازديغي  ” تسونامي ” ،  ” اورال داغلاريني گئچركن ” ،  ” دوعا ” ،  ” من دونيايا فرقلي باخيرام… “  شئعيرلريني اوخودو. داها سونرا آخشام يئمگي اوچون اوخول باغچاسيناچيخديق. سوفره لر آچيلميش سيجاجيق تاتار ميللي يئمكلري بيزي گؤزله ييردي. آرادان 100 ايل گئچمه سينه راغمن بؤيرو دليك تاتارلاري نه ديللريني، نه گلنكلريني، نه ده ميللي يئمكلريني اونوتموشدولار. يئمكدن سونرا تاتاريستاندان گلن صنعتچي لر و TRT صنعتچي لري ماهنيلار  سؤيله ديلر. گئجه قارارينجايا قدر قوتلاما دوام اتئدي. گلن قوناقلاري ائولره پايلاشديرميشلار. بيز عاييله جه ائشيم-اوغلوم و من، فوزييه بايرامووانين دا قالديغي مفتوها – هورشيت چتين عاييله سي نين ائوينده آغيرلانديق. خوش صؤحبت ائوده ده دوام ائتدي، سؤزلر صاباحا قدر بيتمزدي فقط هركس چوخ يورغون ايدي و آرتيق اويوما زاماني ايدي… سحر قالخديغيميزدا مفتوها خانيم ائركندن قالخيب سوفره ني حاضيرلاميش، بيزيم قالخماميزي گؤزله ييردي. تكرار توم او خالقي و قوناقلار بير آرادايدي، صؤحبته دويوم يوخ ايدي… فوزييه بايرامووانين گوزل و آخيجي قونوشماسي بيزي تاتاريستانا گؤتوروردو، هردن سئوينير، هردن اوزولوردوم. مفتوها و هورشيت چتين عاييله سي نين تاتار خالقينا اؤزگو اولان قوناق سئورليگينه تشككور ائتديكدن سونرا فوزييه بايرامووا ايله تكرار گؤروشمك ديلگي ايله ويدالاشديق. 2008 و 2009 ايللريندا بيليمسل توپلانتيلارا قاتيلماق اوچون توركيه يه گلن فوزييه بايرامووا آنكارادا بولوندوغو سيرالاردا ائويميزده قوناق قالميشدي. آرتيق بير بيريميزي داها ياخشي تانيييرديق. اونا اولان سايقيم و سئوگيم داها دا آرتميشدي. بو گؤروشمه لرده گئجه ياريسينا قدر سورسه بيله بيتمه ين صؤحبتلر، پايلاشيلان سئوينجلر – توم عؤمروم بويونجا قلبيمين بير كؤشه سينده ان گوزل خاطيره اولاراق قالاجاقدير. فوزييه بايرامووا ايله اولان قارشيلاشمالارين منيم حياتيمدا بؤيوك ائتكيسي اولدو. بنيم اليمه قلم آليب ادبي و سياسي يازيلار يازماما، تاتار ميللي باغيمسيزليق حركتي ايله ايچ ايچه اولماما فوزييه بايرامووا ندن اولدو. قيساجا سؤيله مك گره كيرسه، بايرامووا منيم ايلهام قايناغيمدير. 

  مني بو قدر هيجانلانديران فوزييه بايرامووا كيمدير؟ فوزييه بايرامووا 1950 ايلينده تاتاريستانين سابا بؤلگه سي نين ساباي كندينده 10 اوشاقلي بير عاييله نين 5.نجي اوشاغي اولاراق دونيايا گلميشدير. او، ايلك-اورتااوخولو و ليسه ني سابا بؤلگه سينده تاماملاميشدير. بايرامووا قزئته چيليك مسلگينه 16 ياشيندا يئرلي قزئته ده موخبير اولاراق باشلاميشدير. 1971 ايلينده قازان تئاتر اوخولونون يؤنتمنليك بؤلوموندن مأذون اولدوقدان سونرا دؤولت تلويزيونوندا چاليشميشدير. 1989 ايلينده قازان دؤولت اونيورسيته سي نين تاتار فيلولوژيسي بؤلوموندن مأذون اولموشدور. 2006 ايلينده مرجاني آدينداكي تاريخ انستيتوسونده دوكتورا تئزيني ساووناراق تاريخ دوكتورو اولموشدور. 

  بايرامووا چئشيدلي ايللرده  تاتاريستانين توم اؤنملي قزئته و درگيلرده چاليشميشدير. 1986 ايلينده بايرامووانين  ” چاييرليق “  آدلي ايلك رومان كيتابي يايينلانميش و عيني ايل او اس.اس.ري  يازارلار بيرليگي اويسي اولموشدور. بايرامووانين تاتار، روس و آلمان ديللرينده يايينلانان 33 كيتابي بولونماقدادير. او، يازار، شاعير، اويون يازاري اولمانين ياني سيرا سياسي يازيلار دا يازماقدادير. ياپتيغي چاليشمالاريندان دولايي   ”آياز ايسحاقي “  و  ” هادي آتلاسي “  اؤدوللريني آلميشدير. فوزييه بايرامووا تاتار تاريخي ايله ايلگيلي آراشديرمالار ياپماقدادير كي، قونويلا ايلگيلي يازيلار، كيتابلار يازميشدير.  ” توران ايلي ” (2008)،  ” زامان. ميللت. اينسان ” (2000)،  ” ميللت و دؤولت ” (2009)،  ” آلتين اوردوم – آلتين توپراغيم ” (2006)،  ” قيرخ سيراداغ ” (2005) كيتابلاري بونلاردان بعضي لري دير. فوزييه بايرامووانين جهادچي موللا باتيرشا حاققينداكي  ” باهاديرشاه ” (2006)، سيبيريانين سون خاني حاققيندا  ” كوچَم خان ” (2007) آدلي تاريخي رومانلاري تاتار ادبيياتينا يئني بير سولوق گتيرميشدير. بونون ديشيندا بايرامووانين، توم عؤمرونو تاتار تاريخيني آيدينلاتماغا آدايان روس تاريخچي، استالين دؤورو قورباني ميخاييل هودياكوو(1894-1936)، عؤمرونون بير قيسميني توركيه ده گئچيرن بيلگين و دين آدامي عبدالرشيد ايبراهيموو و اونلو تاتار شاعيري هادي تاكتاش (1901-1931) حاققينداكي اثرلري ده اوخوجونون ديققتيني چكميشدير. فوزييه بايرامووانين كيتابلاري آراسيندا اوشاقلار اوچون يازيلانلاري دا واردير.  ” آلپلارين ايلينده ” (2002)،  ” نوح پئغمبرين گميسي ” (2004)،  ” موتلولوغون آناختاري ” (2002) آدلي اثرلري اوشاقلاري هم اَيلنديرن هم ده بيلگيلنديرن تاتار اوشاق ادبيياتي نين اؤنملي قايناقلاريدير. تاتار ادبيياتي نين اونلو ائلئشديرمني  فارواز مينگنوللين(Farvaz Miñnullin) (1934-1995)، 1989 ايلينده قلمه آلديغي  ” باغيشلامازلار بيزي، باغيشلامازلار “  باشليقلي يازيسيندا سون 10-15 ايلدا تاتار ادبيياتي نين كئيفيتي نين دوشدوغوندن بحث ائدركن، يئني يازارلارين اورتايا چيخماسي نين سئوينديريجي اولدوغونو وورغولاميشدير. مينگنوللين، بو يازيسيندا فوزييه بايرامووانين ادبييات ساحه سينه آدديم آتماسي حاققيندا بونلاري يازميشدير:  “  چوخ ايسته ديگيم حالده هر يازار، هر اثر اوزرينده دورمام مومكون دئييلدير. فقط ايكي يازارين اثرلريندن بحث ائتمزسم، مني باغيشلامازلار. اونلاردان ايلكي – رينات مؤخممدييودير(Rinat Möxemmediyev). ديگري – فوزييه بايرامووادير… تاتاريستان يازارلاري نين 11.ينجي قورولتايينا فوزييه بايرامووا 4 يئني رومان ايله گلدي. رومانلارين هاميسي ايلگينج و فرقلي، هر روماني اؤزگوندور.  ” چاييرليق “  -  ” ماسكه ” يه، ماسكه “  -  ” كيلومتره داشلاري ” نا بنزمه ديگي كيمي،  ” گؤل باليغي “  روماني ايسه سايديغيميز 3 رومانين هاميسيندان فرقلي دير. عيني زاماندا هاميسي فوزييه يه اؤزگو آتشلي-هيجانلي، هئچ بير شئيدن ساقينمادان يازيلميشدير. توم رومانلاريندان دويغو سئلي فيشقيرماقدادير. رومانلاريني اوخوركن، اؤزنو گاه سيجاق روزگارلي قوم چؤلونده، گاه آرد آردا گلن دنيز دالغالاري نين اورتاسيندا بولورسان … “  [4] (چو. ر.ك.) گئرچكدن ده بايرامووانين رومان، يازيلاريني اوخوركن اؤزنو فرقلي حيس ائديرسن. قلميندن قان داملايان فوزييه بايرامووا بامباشقا دونيالارا گؤتورور اينساني، سن ايسته سن ده ايستمه سن ده رومان قهرمانلاري ايله بيرلشيرسن. اونلارين سئوينجي سنين سئوينجين، اونلارين ايضطراب-گؤزياشلاري سنين ده ايضطراب و گؤزياشين اولور. رومان قهرمانلاري ايله برابر گولر، برابر آغلار حاله گليرسن. اولايلاري تعقيب ائدركن ايندي نه اولاجاق گؤره سن دئيه، كيتابي اليندن بوراخميرسان. اولايلار اؤز ايچينه  چكير اينساني. توم بونلار فوزييه بايرامووانين قلمي نين گوجودور. بايرامووا يالنيز خالق آراسيندا دئييل آكادئميك و آيدين چئوره طرفيندن دا قبول گؤرن بيريسيدير. اونلو تاتار يازاري اميرخان يئنيكي (1909-2000)، قازان دؤولت اونيورسيته سي پروفسؤرلري هاتييپ مينگنه قولوو(Hatıyp Miñnegulov)، رئزئدا قانئيئوا(Rezeda Ganeyeva)، پروف. دوكتور. ريفات سوئرگين(Rifat Svergin)، يازار آيدار هليم و ديگرلري فوزييه بايرامووانين اثرلري حاققيندا اولوملو يوروملاردا بولونموشديرلار. 

  فوزييه بايرامووا يازار، تاريخچي اولمانين ياني سيرا سيياستچي و اينسان حاقلاري ساوونوجوسودور. 1980لي ايللرين سونلاريندا سيياسته آدديم آتان بايرامووا، تاتار ميللي آزادليق حركتي نين آكتيف اويه لريندن و لئيدرلريندن بيريسيدير. او، 1989 ايلينده تاتار ايجتيماعي مركزي نين ائش باشقاني، 1991 ايلينده  ” ايتتيفاق “  تاتار ميللي باغيمسيزليق پارتيسي نين باشقاني، 1994-1997 و 2008 ايللريندا تاتار ميللي مجليسي رئيسي اولاراق سئچيلميشدير. 2002 و 2007 ايللريندا دونيا تاتار كونگره سي نين يؤنتيم قورولو اويه سي اولاراق سئچيلن بايرامووا او ايللرده تاتارلار ياشايان بيرچوخ بؤلگه ده بولوناراق خالقين پروبلئملرينه چؤزوم آراما گيريشيمي ايچريسينه گيرميشدير. روسيانين چيلئبه بؤلگه سينده 1957 ايلينده پاتلايان  ” ماياك “  آتوم فابريكاسي نين بوراخديغي نووه كيرليليك ايچينده ياشاماغا محكوم اولان تاتارلارين يانيندا دا بولونان فوزييه بايرامووا بو تاتار فاجيعه سي ايله ايلگيلي  ” نووه تاخيم آدالاري ويا تاتارلارا قارشي اويقولانان سوي قيريم ” (2005) آدلي كيتاب يازميش و 2006 ايلينده بو كيتاب آلمانجايا چئوريليپ  ” Der Nukleare Archipel oder der atomare Genozid an den Tataren “  آدي آلتيندا آلمانيادا يايينلانميشدير. 1957 ايلينده اولان بو پاتلامادان سونرا چئوره ده كي  توم روس كندلري تخليه ائديلميش، فقط قارابولاق آدينداكي تاتار كندي ساكينلري گؤز گؤره گؤره اؤلومه ترك ائديلميشدير. آيريجا بو قارابولاق كندي خريطه ده  بئله يوخدور. كندي ساكينلري نين 92%’سي قانسر خسته سي دير. بايرامووا، چاره سيزليك ايچينده قيورانان، اؤلوم ايله قاليم آراسيندا وارليغيني سوردورمه يه چاليشان تاتار كندي قارابولاق خالقي نين دردينه درمان اولماق اوچون بو فاجيعه ني  دونيا قامو اويونا دويورموشدور. 

  فوزييه بايرامووا، 1990-1995 ايللري آراسيندا تاتاريستان پارلامئنتينه ميللت وكيلي اولاراق سئچيلميشدير. بو ايللرده  تاتار ميللي تاريخينده اؤنملي اولايلار ياشانميشدير. بايرامووا، 1990 ايلي نين 30 آغوستوس تاريخينده اعلان ائديلن تاتاريستان دؤولت باغيمسيزليغي بياناتي نين حاضيرلانماسي آشاماسيندا اؤنملي گؤرَولر اوستلنميشدير. 1991 ايلينده اس.اس. ري چؤكدوكدن سونرا روسيا تاتاريستانين دؤولت باغيمسيزليغيني تانيماديغي اوچون 1992 ايلي نين 21 مارت تاريخينده تاتاريستاندا رئفراندوم ياپيلميشدير. بايرامووا، رئفراندوم چاليشمالارينا دا قاتيلميشدير. خالق اويلاماسيني 62% اويلا قازانان تاتاريستان، آناياسا حاضيرليقلارينا باشلاميشدير. فوزييه بايرامووا، آناياسا حاضيرليقلارينا قاتيلاراق اؤز فيكريني سؤيله مكدن چكينمه ميشدير. 1992 ايلي نين 6 قاسيم تاريخينده تاتاريستان آناياساسي قبول ائديلميشدير. 

  1991 ايلي نين ماييس آييندا تاتاريستانين دؤولت باغيمسيزليغينين تهلوكه ده اولدوغو گونلرده، بايرامووا روسياداكي جومهورباشقانليغي سئچيمينه قاتيلماغا قارشي چيخميش و آجليق گرئوينه باشلاميشدير. 14 گون دوام ائدن بو آجليق گرئويندن بايرامووا و طرفدارلاري غاليب چيخميشدير. 14 ماييس 1991 تاريخينده آچليق اعلان ائدن بايرامووا 14 گون بويونجا 17 كيلو الدن وئرمه نين يعني سيرا بير عؤمور بويو سوره جك خسته ليكلره دعوتيه چيخارميشدير. آماج بؤيوك اولدوغوندان بدلي ده آغير اولموشدور. ماييس آيي نين قاووروجو گونشي، جانا باتان سويوق گئجه لري فوزييه بايرامووانين صبريني دئنه ميشدير. بو بيتمك بيلمه ين 14 گونون، ثانيه لري – گونلره، دقيقه لري – آيلارا، ساعاتلري – ايللره، گونلري ايسه عؤمره بدلدير. بايرامووا، آرادان 5 ايل گئچديكدن سونرا 1996 ايلينده قلمه آلديغي  ” آجليق “  آدلي يازيسيندا 1991 ايلينده كي اولاي حاققيندا بونلاري يازميشدير:  “  او گونلري خاطيرلاماق منيم اوچون چوخ چتين . ديشاريدان باخانلار اوچون بو اولاي بلكي ده تماشا كيمي گؤزوكموشدور: منيم اوچون ايسه او آجليق توم دونيانين گؤزلري نين اؤنونده ديري ديري صيراط كؤپروسونو گئچمه يه بنزه ييردي. سونوجا وارمادان نه دورما، نه كؤپرودن دوشمه، نه ده گئري آدئيم آتما ايمكانيم واردي. آرخامدا – ميللت، آلتدا – جهننم، ايلَريده اؤزگورلوكدو. من بونلارين بئله اولاجاغينا ايناناراق گيرميشديم صيراط كؤپروسون… “  [5]تاتاريستانين روسيا جومهورباشقاني سئچيملرينه قاتيلماماسي گركديگيني پارلامئنتده سؤيله مه سينه راغمن سؤزونو گئچيرمه ين بايرامووا سون چاره اولاراق آجليق اعلان ائتميش، قازانين اؤزگورلوك ميداني نين اورتاسيندا ياپايالنيز آجليق گرئوينه باشلاميشدير. بايرامووا جانيني اورتايا قوياراق ميدانا بير گونش كيمي چيخميشدير. داها سونراكي گونلرده اؤزگورلوك مئيداني تيخلاما دولموش، ميدانا 50000  آدام توپلانميش.  ” آزادليق “  سسلري ايله يانكيلانان مئيداندا فوزييه بايرامووانين يانينا گليب يوزونه توپورنلر ده، تشككور ائدنلر ده اولموشدور. گون گئچديكجه قالاباليقلاشان مئيدان تاتار ميللتيني اويخوسوندان قالديرميش و تاتارلار اؤز دؤولت باغيمسيزليغي اوچون موجادله يه باشلاميشدير. 27 ماييس 1991 تاريخينده، 14 گونلوك آجليقدان سونرا تاتاريستان پارلامئنتينده  روسيا جومهورباشقانيني تاتاريستانين سئچيپ سئچمه مه مسله سي گوندمه آلينميشدير. بايرامووانين دورومو گون گئچديكجه داها دا كؤتولشميشدير. او نه آياقدا دورابيلميش، نه اوتورابيلميش، روزگار اسرسه دوشمه يه حاضير اولان سون باهار ياپراغي حالينه گلميشدير. بايرامووا، سون گوجونو توپلاياراق پارلامئتنه قونوشما ياپماق اوچون گؤتورولموشدور. 27 ماييس گونو پارلامئنته گليشي حاققيندا فوزييه بايرامووا بونلاري يازميشدير:  ” سون سؤزومو سؤيله مه لي ايديم. روسيا جومهورباشقاني تاتاريستاندا سئچيلمه مه ليدير! بيز باغيمسيز بير دؤولت، بو باغيمسيزليق اوغرونا من ايندي ايمكله يرك ده اولسا سالونا گيرمه لي،قراري دَييشديره جك سؤزلري ميللت وكيللرينه سؤيله مه لي ايديم. 

  من سالونا اؤز آياقلاريم اوزرينده گيره بيلمه ديم، مني داشيياراق گتيرديلر. توم مئيدان مني آغلاياراق، ماهنيلارلا و  ” آزادليق”  دئيه آغيرلادي. اورگيمي اليمه آلاراق من سون ساواشا گيرديم. 

  سالوندا 6 ساعات قونوشما اوچون گؤزله ديم! من داها سون سؤزومو سؤيلمه ميشديم؛ من آغلامامالي، دوشمه مَلي، حتي اؤلمه ملي ايديم… دوشمه ديم، هر كلمه م  آچيق، آنلاشيليردي، سالوندا اوتوران تاتار ارككلري نين گؤزلرينده منيمله غورور دويما دا، عيني زاماندا قارداشجا آجيما و سئوگي حيس ائتديم … “    [6] 

  فوزييه بايرامووا قونوشماسيني بيتيرير بيتيرمز كورسويه روس قادين ميللت وكيلي چيخاراق بايراموواني قارالاماغا باشلاميشدير. گويا بايرامووا ساواش چيخارتماغا حاضيرلانير، ميللتلري بيربيرينه دوشورور وس. بايرامووا سون گوجويله سالوندان چيخماغا عجله ائتميشدير، چونكو آرتيق اونون توم گوجو توكنميشدير. فوزييه بايرامووا بونونلا ايلگيلي:  ” من اونون (روس قادين ميللت وكيلي- ر.ك.) اؤنونده دوشمه ملي ايديم، فقط دوشجه ييمي حيس ائتديم. اؤز آياقلاريمين اوزرينده باشيم ديك اولاراق سالوندان چيخديم. سالون چيخيشينداكي كيچيك بير آراليقدا من قيريلديم، باييليب يئره دوشدوم. “  [7]دئميشدير. ( بايرامووا سالوندان چيخديقدان سونرا تاتار دليقانليلاري روس قادينين قونوشماسيني بيتيرمه سينه ايذين وئرمه دن كورسودن ائنديرميشديلر. گئج ده اولسا تاتاريستان پارلامنئتي قراري دييشديرميش،  ” تاتاريستاندا روسيا جومهورباشقاني سئچيملري ياپيلماياجاق “  دئيه قرار چيخارميشديرلار. بايرامووانين باشلاتديغي موجادله سونوجو الده ائديلن بو ظفرين جوشغوسو 1992 ايلي نين 21 مارت تاريخينده ياپيلان رئفراندومدا دا اؤزنو گؤسترميشدير. فقط داها سونراكي ايللرده ظفر و قازانجلار يئريني مغلوبييت و ايتيك لره بوراخميشدير. فوزييه بايرامووا اولايلاردان 5 ايل گئچديكدن سونرا قلمه آلديغي  “آجليق “  يازيسيندا، سيخ سيخ سوردوقلاري  ” بو ياپديقلارينيزدان پئشمان دئييل ميسينيز؟ هر شي اسكيسي كيمي اولدو… “  سوروسونا بو يانيتي وئرميشدير:  “  يوخ، پئشمان دئييلم، افنديلر! دؤولت، دئيه ميدانلاردا آج ياتديغيم اوچون ده، 5 ايل دواميندا پارلامنئتده آنا ديلينده (تاتار ديلي – ر.ك.) قونوشتوغوم اوچون ده، بو بخت سيز ميللتين اؤولادي اولدوغوم اوچون ده، خالقيمين موتلولوغو اوچون موجاديله باشلاتديغيم اوچون ده، خالقيمين يانيليب اوستومدن ازيب گئچديگي اوچون ده پئشمان ويا قيرغين دئييلم، گوجنميرم. بو منيم گئچه جگيم يولدو، بو – منيم صيراط كؤپرومدو، بو – منيم موجاديله يولوم، قدريمدي. بيريسي بو ايشي باشلاتمالي ايدي، ديگرلري دوام ائدر، بعضي ميللي بايراغي بيزدن داها يوكسكلره قالديرير. “  [8] 

  فوزييه بايرامووا، استالين جللادلاري طرفيندن زؤيه حبسخاناسينا آتيلان سياسي توتوقلونون قيزيدير. او دا توم عؤمرونو بويونجا روس امپرياليزمي يانداشلاري طرفيندن تعقيب ائديلميشدير. چكديگي آجيلار، تؤكدويو گؤز ياشلاري نين، ميللتي اوچون ياپتيغي فداكارليقلارين حددي حئسابي يوخدور. فوزييه بايراموواني سوسدورماق، سينديرمك اوچون فيزيكسل ومعنوي باسقيلارين هاميسيني دئنه ين امپرياليزمين يالتاق يالاقلاري اونو باشلاتديغي بو چتين آما قوتسال يولوندان جايديرابيلمه ميشدير. ميللت اوچون محكوم اولماق شرف دير منطيقيندن يولا چيخان بايرامووا، روس امپرياليزمي محكمه لرينده هم اؤزنو هم ده ميللتيني ساوونموشدور. بايرامووا، 2008 ايلي نين آراليق آييندا تاتاريستانين دؤولت باغيمسيزليغيني تانيمالاري اوچون دونيا پارلامنئنتلرينه، BM يه تاتار ميللي مجليس رئيسي صيفاتييلا گؤندرديگي بيانات و موراجعات اوچون محكمه ده يارقيلانميش و 1 ايل او حبس جزاسينا محكوم ائديلميشدير. فوزييه بايرامووا 14 هازيران 2009’دا يازديغي  ” بيزي ندن يارقيلاييرلار؟ “  باشليقلي يازيسيندا بئله دئميشدير: 

 “  بيزي ندن يارقيلاييرلار؟   بيزي ميللتيميزي ساووندوغوموز اوچون، تاتار دؤولتچيليگيني يئنيدن ديريلتمك ايسته ديگيميز اوچون يارقيلاييرلار. 

  بيزي بو دونيادا تاتار اولاراق، موسلمان اولاراق، حقوقلو بير بيره ي اولاراق ياشاماق ايسته ديگيميز اوچون يارقيلاييرلار. بيزي روس اولماغي رددائتديگيميز اوچون، اونون دينيني قبول ائتمه ديگيميز اوچون يارقيلاييرلار. 

  بيزي روسيانين گئرچك فاشيست اوزونو و روس اولمايان ميللتلره قارشي يوروتدويو سينسي (حيله گر) فعاليت لريني دونيايا دويوردوغوموز اوچون يارقيلاييرلار. 

  بيز اولوسلار آراسي دوشمانليغي كؤروكله ميريك، عكسينه تاتار اولوسونو و ايلده كي  ديگر اولوسلارا قارشي روسيانين يوروتدويو دوشمانليقدن قوروماق  ايسته ييريك. 

  بيز حاقلي اولدوغوموزو بيليريك كي، روس امپرياليزمي محكمه سينده اؤزوموزو ده، اولوسوموزو دا سونونا قدر ساوونماغا حاضيريق. “  [9] 

  توم بو قارشيليقلار، زورلوقلار فوزييه بايراموواني قورخوداماميش، سوسدوراماميش، عكسينه گوجونو ايكييه قاتلاميشدير. 1 ايلدن چوخ  سورن محكمه سوره سينجه تاتار خالقي بايراموواني يالنيز بوراخماميش هپ يانيندا اولموشدور. توم قلبي ايله ميللتي اوچون يانيب توتوشان و گوجونو ده ميللتيندن آلان بو جسور تاتار قاديني روس ظولمو قارشيندا بويون ايمه ميش، روس جللادلاري قارشيسيندا بوكولمه ميش، روس امپرياليزمينه قافا توتموشدور. جسارت بيلكده دئييل اوركده دير، دئيرلر يا، ايشده بو سؤزلر فوزييه بايراموواني تانيملاماقدادير. 

  بايرامووا، 60 ياشيندا اولماسينا راغمن گنجلره داش چيخارديرجاسينا ييلمادان، يورولمادان ميللتينه خيدمت ائتمه يه، ميللتي نين باغيمسيزليغي اوچون موجادله وئرمه يه دوام ائتمكده دير. سئچديگي بو قوتسال آماجينا اولاشماق اوچون سون نفسيني وئرنه دك موجادله سيني سوردورجگي ده سو گؤتورمز بير گئرچكدير. تاريخده دستان يازان تاتار خالقي نين جسور قاديني بايرامووانين دوروشو: بير ثانيه  قرارسيزليغا دوشمه دن، بير ميليم اؤدون وئرمه دن، هر زامان ديك، هر زامان ايلكه لي بير دوروشدور. قارشيليقسيز ميللت سئوگيسي بودور ايشده! هئچ بيرشخصي چيخار گؤزتمه دن تاتاريستان باغيمسيزليغي و خالقين قورتولوشو اوچون دوغرو بيلديگي يولدان ايناناراق موجادله ائدن فوزييه بايرامووا، ميللتيني قارشيليقسيز سون بير شخصيت دير. دونيادا عيب سيز اينسانلار يوخدور، عيب سيز نييتلر واردير… بايرامووا دا عيب سيز نييت اوغرونا اؤزنو فدا ائدن تاتار قادينيدير! 

  5 آراليق 2010 تاريخينده فوزييه بايرامووا 60. ياش گونونو قوتلاياجاقتير. اونو ان ايچدن ديلكلرله قوتلاركن، ساغليق-موتلولوق و باغيمسيز تاتاريستاندا ياشايابيلمه سيني آرزولاييرام. ياخشي كي دوغولدون، ياخشي كي وارسان و ياخشي كي سيزي تانيديم فوزييه بايرامووا! 

  قايناقجا: 

  1. بايرامووا، فوزييه، دؤورلر گئچيشينده (Deverler Küçeşende)، ائلمئت 1998. 

  2. بايرامووا، فوزييه، ميللت هم دؤولت (Millet hem Deület)، قازان 2009. 

  3. قوربان، ايكليل، دوغو توركيستان اوچون ساواش، آنكارا 1995. 

  4. مئيدان لارووس (Larouse)، ژان داركمادده سي، 6.جيلد، ايستانبول 1987. 

  5. مينگنوللين، فارواز، بالتا ظاليملرين الينده (Balta Yavızlar Kulında)، قازان 1994. 

  6. توغان، ذكي وليدي، خاطيره لر، آنكارا 1999. 

قايناق :آخيسقا پرئس

كؤچورن : آيدا بيات