اؤزگور قادين

آذربايجان قاديني

تورك ميتولوژيسينده قادين

+0 به یه ن

 

تورك ميتولوژيسينده قادين

    قادين، نسيللرين دوامي نين ساغلانماسيندا ان بؤيوك موژده چي اولاراق اينسان اوغلونون تاريخ صحنه سينه ايلك چيخيشيندان بوگونه يئريني آلميشدير. تاريخسل گليشيمين بللي آشامالاريندا خور گؤرولموش و آشاغيلانميشدير. اؤرنگين چينده اركك اوشاقلاري ايلك دوغدوقلاريندا باهالي بئزلره ساريليركن قيز اوشاقلاري اوجوز و اسكي بئزلره ساريليردي. بللي بير دؤنمه قدر خريستييانليقدا قادينلار اينجيلي الينه آلابيلمزديلر. عربلر قيز اوشاقلاريني خور گؤرور حتا كيمي زامان ديري ديري گؤمرديلر. دونيادا كي بو مؤوجود دوزه نين عكسينه تورك توپلومو قادينينا دگر وئرميش، اونا جينسلليك ديشيندا بير بيره ي كيمليگي قازانديرميش؛ قاديني مسلكداش، آرخاداش يا دا هرهانسي بير سوسيال ايليشكي نين باش مئعماري اولاراق گؤره بيلميشدير. بو صورتله اؤزونو تانييان و بيلن قادين-اركك تيپي اورتايا چيخميش و گووَن، سايقي، سئوگي باغلامينداكي كؤكلو تورك عاييله سيستئملري قورولابيلميشدير. بو دوروم يابانجي آراشديرماجيلارين دا ديقتيني چكميشدير و تورك قاديني حاققيندا بو آچيقلامالاري ياپماغا يؤنلنديرميشدير. اؤرنگين ايبن فضلان تورك قادينلاري نين، نه ائشلري نين نه ده يابانجي ارككلرين اؤنونده قاپانماديقلاريني، زينانين نه اولدوغونو بيلمه ديكلريني سؤيلر. كريزي ايسه تورك قادينلاري نين چوخ عيفتلي اولدوقلاريني وورغولايار. پلانو جارپيني توركلرين قادينلاري عيفتليدير، اونلارين آراسيندا عيفتسيزليك ايشيتيلميش دئييلدير دئير. ماركو پولو دا  ” تاتارلارين قادينلاري دونيادا ان شرفلي قادينلاردير، اونلار ائشلريني چوخ سئورلر و سايارلار. ائوليليكده ارككلرين قادينلارلا موناسبتيني گؤرمك اينساني حئيرته دوشورور “  دئير. توم بو سؤيلننلر توپلومدا قادينا يوكلنن مزييتين آچيق بير گؤسترگه سيدير. توركلر اوچون قادين آنادير، اوركده يانان سئودا قورو، گؤنولده توتوشان يار عئشقيدير. جاندير، جاناندير… 

      مؤوجود اولان دوزه ني، تاريخين قايناقلارا داياناراق ايزله يه بيلديگيميز ايلك يازيلي اثرلرينده گؤرمك مومكوندور. اورخون يازيتلاريندا ديشي و قوتسال بير وارليق اولاراق اومايدان سؤز ائديلير : 

      ” اوماي كيمي آنام خاتونون قوتو سايه سينده…. “  عيباره سي قادينين قوتسالليغي نين ايشارتيدير. اوماي قادينلاري و اوشاقلاري قورويان بير روح اولماقلا بيرليكده گونئي سيبيريا و آلتاي توركلري آراسيندا حالا اينانيلان بير اؤگه دير و ديشي بير كيمليك سرگيله مكده دير. بونون يانيندا سؤزلو كولتور ايله نسيللر بويونجا دوام ائتميش اينانيش شكيللري يوز ايللر اؤنجه سي نين گيزلريني دستان و ميتلرده اؤنوموزه سونار. 

   وئربيتسكينين توپلاديغي بير آلتاي افسانه سينده  ” آق- اَنه “  يعني  ” آق-آنا “  موتيفي قارشيميزا چيخار: 

   ” ….نه ياراتاييم، نئجه ياراتاييم “  دئيه دوشوندو.  

  بيردن بيره سو ايچينده آق-آنا (آق-انه) قارشيسينا چيخيردي و: 

   ” بير نسنه ياراتماق ايسترسن ياپتيم اولدو دئ، ياپتيم، اولمادي دئمه!……. “  

      گؤرولدويو اوزره آق-آنا، تانري اولگنه(Ülgən)آغيل وئرير. تانري اولگندن گوجلو اولماسا بيله آغيللي و بيلگيلي اولدوغو گؤرولمكده دير. داها هئچ بير شي ياراتيلماميشكن تانري نين يانيندا قادينين وارليغي ديقت چكيجيدير. آيريجا تانري اولگنين قيزلاري نين آدي دا آق-قيزلار دير. بو باغلامدا آغ سؤزجوگو اؤنمليدير. نئجه كي  آغ؛ صافليغين، تميزليگين، ياخشيليغين سمبولودور. تورك دوشونجه سيستئمي هئچ بير شكيلده قادينيني خور گؤرمه ميش، آغ صيفتي ايله اونو اوجالتميشدير . بونون يانيندا آتشينده اؤنمي و يئري ديقته دگردير. بير آلتاي دستاني گؤكده كي  تانري نين قيزلاري نين آتشي بولدوغونو بليرتير. آلتاي توركلري نين و موغوللارين دوعالاريندا كي تصويرلرده آتش روحونون اوتوز آياقلي ديشي بير روح اولدوغو ايفاده ائديلير؛ سيبيريا توپلولوقلاري نين چوخوندا آتش روحو اوجاغين آلاولاريندا اوتوران اَييك بيروضعيتده اوتوران قاري بير قادين شكلينده تصووور ائديلير. آتش اووانين و اوراداكي حياتين سوركليليگي نين سيمگه سيدير. اوجاغين سؤنمه مه سي تورك دوشونجه سيستئمينده عاييله نين دولاييسييلا سويون دوامي خوصوصوندا اؤنمليدير. توپلوم ياپيسي نين عاييله يه دايانديريلديغي بير دوزنده آتشين اووا دولاييسييلا قادين سيمگه سي داشيماسي اؤنمليدير. بير باشقا يؤندن ايكينجي بير حياتين وارليغينا اولان اينانج آتشين تميزله ييجي اؤزلليگينده اؤزونو بولور. آتش كؤتو روحلارين و خسته ليكلرين قوروجوسودور؛ بئله ليكله دوامليليغين و ديگر حياتين دا بير سيمگه سي قونوموندادير. 

      ياراديليش افسانه لرينده ده قوتسال بير وارليق اولاراق ديشيلره راستلاماقداييق. ديشي بير قورتدان تؤرمه بوگون بيلينن ان اؤنملي سمبوللردن بيريدير. بو دوروم قوردون تورك ميتولوژيسينده اؤنملي بير يئره گلمه سيني ساغلاركن؛ ديشييه وئريلن اؤنمي ده گؤسترير. آتا-اركيل بير توپلوم ياپيسي نين مؤوجود اولدوغو تورك عاييله حياتي نين، ايلك دؤورلرينده وار اولان ياپي آنا-اركيل توپلوم سيستئميدير. بونو قورد-آنا موتيفيندن تعقيب ائتمك مومكون اولماقلا بيرليكده داها سونرا گئچيرديگي سورچلرده قورد-آتا اولدوغو آشيكاردير. آسئنا بو باغلامدا تورك ميتولوژيسينده اؤنم ايفاده ائدن ان اؤنملي ديشي وارليقلاردان بيريدير. اسكي توركلرين ان اؤنملي حؤكومدارلاري نين منسوب اولدوغو آشينا، آسئن و شوننو آدي وئريلن سولاله، افسانه يه گؤره؛ آچينا (اسئنا) آدلي ديشي قورتدان تؤره ميشدير. بونون يانيندا قوتسالليغين يوكلنديگي قادين موتيفلري ده واردير؛ بير پروتو- موغول افسانه سينه گؤره، بير قادين گؤكدن دوشن بير دولو دانه سيني اوتموش و بوندان دولايي حاميله  قالميشدير. بو قاديندان تؤره ين بوي ايسه قوتسال بير نسيل اولاراق قبول گؤرموشدور. حضرت عيسي نين دوغومونو آنديران بو ميتده قادينا ايلك باشدا هئچ بير شكيلده كؤتو داورانيلماميش و سؤزونه اعتيماد ائديلميشدير. بو دوروم ايسه گووه نين آچيق بير گؤسترگه سيدير. ماناس دستانيندا قادين، ائوين، طالعين و ناموسونون قوروجوسو اولاراق آنلاتيلير. قهرمانلارين سويوق قانليليقلاريني ايتيره رك  كؤتو بير ايش ياپمالاريني قادين اؤنلر. آلتاي دستانلاريندا قهرامانلار، ائشلري نين ياخود باجيلاري نين غئيرت و صداقتلري ايله اؤلومدن قورتولورلار. قازاق-قيرقيز كوبلاندي-باتوت(Koblandı-Batut) دستانيندا ايسه قادين تانريجا بير قوروجودور و بو شكلي ايله اومايي خاطيرلاماقدادير. آناج ياپي نين قوروجولوغونا گووَنن توپلوم، قاديني قوروجو بير روح اولاراق گؤرموش و توپلومدا ان ياخشي آرخاداشي اولاراق ائشيني اؤن پلانا چيخارميشدير. قادينا اولان گووَن دويغوسو ان اوست سوييه ده دير. نئجه كي  تورك دؤولتلرينده آنلاشما يا دا بويروقلارين آلتيندا تك خاقانين ايمضاسي نين اولماسي قبول ائديلمز عيني واختدا خاتونون دا ايمضاسي ايسته نير. رسمي توپلانتيلاردا خاقانين يانيندا اولماسي گؤز اؤنونده بولوندورولوردو. عيني زاماندا ان يوكسك مؤوقع اولان ساغ طرفينده اوتورماسينا ديققت ائديليردي. بونلار قادينا وئريلن اؤنمين ميتلردن توپلومسال حياتا يانسيماسي نين نه دنلي چوخ اولدوغونو گؤسترمه سي باخيميندان ديققته دگردير.  

      تورك ميتولوژيسي نين ديگر بيرچوخ ميتولوژيدن آيريلديغي بير باشقا نوقطه ايسه گؤك جيسيملرينه يوكله ديگي ديشيليك قاوراميندا اورتايا چيخار. ديگر بيرچوخ توپلومدا ديشيليك آي ايله اؤزدشلشديريليركن توركلرده بو سمبول اؤزونو گونشده بولور. گونشدن تؤره ين سويلو قيرقيز خانلاري واردير. شينگيز (چنگيز) خاندا بو شكيلده گونشدن تؤره ميشدير و افسانه يه گؤره ياييني يوخاري آتديغي زامان گونش، اونون ياييني هاوادا توتاردي. گونش دوغونون يا دا گونئيين سيمگه سيدير. ايكي يؤن ده گوزلليگين، بركتين و دوامليليغين گؤسترگه سيدير. بو يؤنو ايله گونش ديشيل بير قاورامدير. عيني زاماندا گؤك جيسيملري نين كيميلرينه ده ديشيليك سمبولو يوكلنميشدير. اؤرنگين ياكوت توركلرينه گؤره ونوس ويا زؤهره اولدوزو چوخ گوزل بير قيز ايميش. قيرقيزلار دا ايسه زؤهره اولدوزو آيين قيزي، اولكر ده اوغلودور. 

    ديشيليگين بو دنلي اؤنم ايفاده ائتديگي بير توپلومدا، موحقق كي، معنويياتي بسله ين اينانج سيستئملري ده ديشيليك اوزرينه قورولودور. بو ندنله دير كي توپلومون اينانج سيستئميني اولوشدوران شامانيزمده ده ديشيليك عونصورلارينا راستلاماقداييق. بيلينديگي كيمي شامانلار تراوئستيزم ( travestiz)دئييلن بير سورجدن گئچرلر. بو سورجده قادين اولان شامان اركك، اركك اولان شامان ايسه قادين قيليغينا گيرر. بو دوروم توپلومون اينانج سيستئمينده وارولا گلن ائشيدليگين بير گؤسترگه سي اولماقلا بيرليكده چوخ داها آيرينتيدا قالان بير دوروموندا ايپ اوجونو وئرير: گئنل اعتيباري ايله تورك ميتولوژيسينده اركك تانريلار داها چوخ قورخودان ياپيدا؛ تانريچالار ايسه قورويان و گؤزله ين ياپيدادير. دولاييسي ايله تانريجايا اولان گووَن، سئوگي و سايقي بيراز داها اوستده دير دئييله بيلير. نئجه كي اركك تانرييا قورخودان گلن بير سئوگي و سايقي مؤوجودكن؛ قادين تانرييا گووَندن گلن بير سئوگي و سايقي مؤوجوددور. بو ندنله دير كي شامانلارين هامي روحلاري قاديندير و آيين اسناسيندا قادين البيسه لري گئيمه لري نين سببي بودور. قادينا يوكلنن قوروجولوق ميسيونو شامانيزمده بو قدرله ده قالماز. شامانلارين اورتايا چيخماسي ايله ايلگيلي بير ياكوت اينانيشيندا قارتالين آناج روحو اؤن پلاندادير. اينانيشا گؤره بللي سورجلردن گئچن شامان ياخشي يا دا پيس اولسون قارتال آنا طرفيندن بوتون ياشامي بويونجا قورونور. آيريجا ديشيليگين سمبوليزه ائديلديگي بير باشقا يئر شامان آلتلريدير. اؤرنگين قوللانيلان داوولون(بارابان) ايچ قيسيملاريندا كي رسيملرده ائئزي(eezi) دئييلن بير چيزگي واردير. اوست قيسميندا باش، آلت قيسميندا ايسه باجاقلار گؤرولور. باشين يان طرفلرينده ايكي ياري اووال واردير كي بو يووارلاقلار گونش و دولون آيي تمثيل ائدر. گؤرولدويو كيمي بورادا دا بير ائشيدليك و بيربيريني تاماملاما حالي مؤوجوددور. بوندان دولاييدير كي گونلوك حياتدا دا عاييله نين باخيمي يالنيز ارككده دئييل ارككله قادينين هر ايكيسينده موشتركن بولونوردور. قادينا وئريلن دير او دنلي چوخدور كي تك ائشليليك توپلومون اساسيدير. ايكينجي گلن قادين ائش اولاراق دگر گؤرمز؛ اوشاقلاري ايلك ائشين ساييلير و اصلا حؤكومدار اولابيلمزديلر. 

     توپلومون ايسلامييت ائتكيسي آلتينا گيرمه سييله بيرليكده ايلك زامانلاردا چوخ چوخ دئييشيم گؤزلنمز. بو دوروم دده قورقوت حيكايه لريندن قولايليقلا تعقيب ائديله بيلير: دلي دومرولون آروادي صداقتي و ائشينه اولان اولاغان اوستو سئوگيسي ايله يئر آليركن، بئيركين گليني باني چيچك و سئلجان خاتون قهرمانليقلاري ايله حيكايه لرده يئر آليرلار. اركگين يانيندا موشتركن گؤتوردوكلري حيات قوشوللاري و قهرامانليقلاري دستانسي بير ديلله اورتايا چيخير. 

     توم بونلارين يانيندا ميتولوژيميزده كؤتو اؤرنكلره ده راستلانماقدادير. نئجه كي اينسانين وار اولدوغو هر ياپيدا ياخشي و پيس قول قولادير. تك بير طرفين آنلاتيلماسي اينانديريجيليغي آزالديركن گئرچگي يانسيتماقدان دا اوزاقلاشديرير. ميتلر و افسانه لر معنوي بير آنلام تاشيديغينا گؤره هر ايكي طرفيندا يئر آلماسي غايت مؤحتملدير. بونونلا بيرليكده پيس اؤرنكلر اينسانلاري ياخشيا يؤنلنديرمك اوچون بير آراج گؤروي ده يوكله نيرلر. بو ندنله دير كي اولگنين قيزلاري ياخشيني تمثيل ائتديگي كيمي، ارليكين قيزلاري پيسليگي وورغولار. دده قورقوت حيكايه لري نين همن باشيندا قادينلار بؤلوملره آيريلير. ايكي گئنل باخيش آلتيندا وئريلن قادين تيپلرينده توپلومون يوزايللردير اوتورموش گؤروشلريني بولماق مومكوندور. قيسيرجا يئنگه و بوغازجا فاطما تيپي ياخشي نين قارشيسينداكيلر اولاراق يئر آلير و اينسانلاري ياخشييا يؤنلتمكده بير اوياري آراجي اولاراق قوللانيلير. 

     هر نه قدر ايسلامييت ايله بيرليكده عربلرين قادين باخيش آچيسي تورك توپلومونا دامغاسيني وورموش اولسا دا ايللر سونرا قادين اسكي دگرينه تكرار قاووشموش؛ اسكي كيمليگي ايله بولوشاراق اركگين يانيندا سئوگي، سايقي و گووَن ايچينده عاييله حياتي نين يوكونو اوموزلاميشدير. بو دورومدا يوز ايللردير سوره گلن عؤرف، عادت و گلنكلرين پايي بؤيوكدور. قوشقوسوز تؤرپولنن كولتور فرقلي بير شكيل آلميشدير؛ فقط تملده تاريخين درينليكلريندن گتيرديگي ايزلر آچيق بير شكيلده دورماقدادير. 

      قايناقلار: 

  بهاالدين اؤگل، تورك ميتولوژيسي 

  فواد كؤپرولو، تورك ادبيياتي تاريخي 

  فوضولي بايات، آنا خطلري تورك شامانليغي  

  ساييم ساكا اوغلو، عالي دويماز، ايسلامييت اؤنجه سي تورك دستانلاري 

  آ.و. آنوهين، آلتاي شامانليغينا عايد ماتئرياللر 

  اورهان شايق گؤكياي، ددم قورقودون كيتابي 

كؤچورن : آيدا بيات



آچار سؤزلر : قادین, تورک,