ايسلام اؤنجه سي توركلرده قادينين يئري و اؤنمي

   

   اسكي تورك توپلوملاريندا عاييله ان اؤنملي سوسيال بيرليك اولدوغوندان، عاييله نين تمليني تشكيل ائدن قادين، تورك دستانلاريندا و تورك فلسفه سينده ائله اوجا بير مرتبه يه قورولموشدور كي قاديني ائله اوجا  بير وارليق حالينه گتيرن تؤره يه و كولتوره حئيران اولمامانين ايمكاني يوخدور. قادين، كيشي نين بيريجيك يولداشي و اوشاقلاري نين آناسي اولماق كيمي اؤنملي بير وظيفه ايله گؤرَولنديريلميشدير. داها دا اؤنمليسي تورك ميلتي نين تك بركت قايناغيدير. اؤزونه وئريلن بير تاخيم حاققلاردان دولايي خانلارين، خاقانلارين، جنگاورلرين اؤنونده سايقييلا اَييلديكلري بير شرف آبيده سيدير.   

    تورك دستانلاريندا قادين ايلاهي بير وارليق قونومونا گلميشدير. ائله كي ائريشيليب دوقونولماسي، قوقلانماسي، قيساجا بئش دويويلا آلقيلانماسي نين ايمكاني يوخدور. ياراديليش دستانيندا، آللاها اينسانلاري و دونياني ياراتماسي اوچون فيكير و ايلهام وئرن  ” آق آنا “  آديندا بير قاديندير. اوغوز قاغانين ايلك آروادي ، قارانليغي ياراراق، گؤيدن ائنن ماوي بير ايشيقدان، ايكينجي آروادي ايسه قوتسال بير آغاجدان دوغموش اينسان اوستو وارليقلاردير. ياكوتلاردا  ” آق اوغلان “  آغاجين ايچيندن چيخان نورلو بير قادين طرفيندن اميزديريلميشدير. ايلك تورك يازيتلاريندان اولان بيلگه قاغان كيتابه سينده قاغان:  ” سيزلر آنام خاتون، بؤيوك آنالايم، خالا و عمه لريم، پرنسسلريم… “  خيطابي ايله سؤزه باشلار.  

    ان اسكي تورك اينانجينا گؤره،  ” خان ايله خاتون “  گؤي ايله يئرين اوؤلادلاريدير. قادين بورادا يئدينجي قات گؤيده دير. قادينا، بئله سينه بير قوتسالليق وئرن تؤره ده قادينين دؤيولمه سي نين، خور گؤرولمه سي نين ايمكاني يوخدور. ذاتن تورك كولتورونده و دستانلاريندا بئله بير دوروم گؤزه چارپماماقدادير. تورك دستانلاريندا قادين كيشي نين داييمن يانيندادير. اونلارين گوج و ايلهام قايناغيدير.  

      دده قورقوت حيكايه لريندن اولان  ” دلي دومرول ” دا، دومرول جاني نين يئرينه جان آختار چاباسينا گيرينجه بونو قادينيندان بولموش، قادين اونا هيچ چكينمه دن جانيني وئرجگيني سؤيله ميشدير. يئنه تورك كولتورونده دستان قهرامانلاري ياخشي آتا مينن، ياخشي قيليج ايشله دن، ياخشي ساواشان قادينلارلا ائولنمك ايسته مكده دير. نئجه كي، دده قورقوتداكي بامسي بئيرك حيكايه سينده يئر آلان  ” بانو چيچك “  بونون ان گوزل ميثاليدير.  

        قيرقيزلارين ماناس دستانيندا قادين، ائوين ناموسونون قوروجوسودور. قازاقلاردا قادينا وئريلن دگر بو آتاسؤزويله نه گوزل آنلاديلميشدير:  ” بيرينجي زنگينليك ساغليق، ايكينجي زنگينليك ايسه قاديندير. “   

         توم تورك دستانلاريندا سارسيلماز بير سايقي، سئوگي و صداقت واردير. گردگه گيرديگي گون موراد آليب وئرمه دن يالنيز قالان قادين اري  اؤلونجه يه قدر اونو گؤزله يه جگينه و اوزرينه بير ائركك ميلچك بئله فوندورماياجاغينا آند ايچردي. قادينلارين ساواشدا دوشمانين الينه گئچمه سي بؤيوك بير ذيللت ساييليردي. اوغوز قاغان دستانيندا عيرضا تجاووز ائدنلرين اؤلدورولدويو ويا گؤزلرينه ميل چكيلديگي ايفاده ائديلمكده دير.  

          ايرانلي بير تاريخچي اولان گرديزي ده  ” معلومدور كي تورك قادينلاري چوخ عيفتليديرلر. “  دئيركن تورك قاديني نين اخلاقي تميزليگيني اؤيمكده دير. بو اؤيگو بوشونا دئييلدير. نئجه كي  قادين آدلاري آراسيندا تميز، فضيلتلي معناسينا گلن  ” هون، سابير، آريق، آريك، اويقور سيلينك، قازان سيلو “  كيمي آدلارين بولونماسي سبب سيز دئييلدير. عيني شكيلده ابن بطوطه شهنامه سينده قيريمداكي خاطيره لريني آنلاتيركن سؤيله مكده دير.  ” بورادا غريبه بير حالا شاهيد اولدوم كي او دا توركلرين قادينلارينا گؤسترديگي حؤرمت دي. بورادا قادينلارين قييمتي و درجه سي كيشيلريندن داها اوستوندور. “   

         ايسلامييت اؤنجه سي تورك توپلوملاريندا قادينسيز بير ايش گؤرولمزدي. قادين كيشي نين تاماملاييجيسي ايدي. او سوركلي كيشي نين يانيندا ايدي. خاقانين بويروقلاري يالنيز  ” خاقان بويور كي “  ايفاده سييله باشلاميشسا گئچرلي قبول ائديلمزدي. يابانجي دوؤلتلرين ائلچيلري نين قبولوندا خاتون دا خاقانلا برابر اولوردو. تؤرن و شؤلنلرده قادين، خاقانين سولوندا اوتورور سياسي و ايداري قونوملارداكي گؤروشلريني بيان ائدردي. مثلا بؤيوك هون ايمپاراتورلوغو آدينا چين ايله ايلك باريش آندلاشماسيني مته خانين خاتونو ايمضالاميشدير.  

         ابوالغازي باهادير خان، شجره-اي تراكيمده، اوغوز ائلينده، يئددي قيزين اوزون ايللر بگليك ياپديغيني آنلاتماقدا و بو قيزلارين آدلاريني بئله  سيرالاماقدادير:  ” بويو اوزون بورلا، بارچين، سالور، شاباتي خاتون، كونين كؤركلي(Künin Körkli)، كرچه بولادي(Kerçe Buladı)، قوغاتلي خانيم(Kuğatlı Hanım). “   

      تورك قاديني، ديگر توپلوملاردا اولدوغو كيمي باسقي آلتيندا توتولمور، آشاغيلانميردي. قادينين اوجا ليغي آلتاي داغلاري نين ان يوكسك تپه سينه  ” قادين باشي “  آدي وئريله رك، سانكي چاغلار سونراسينا بير مئساژ كيميدير.  

     ايسلام اؤنجه سي تورك توپلولوقلاريندا قادينا بئله بير باخيش آچيسي وار ايكن، تورك توپلومو ديشيندا قالان ميللتلرده قادينين دورومو آجيناجاق بير حالدا دير.  

      جاهيلييت دؤورو عربلرينده، قادينين اري يانينداكي دگري، آلينيب ساتيلان بير مالدان فرقسيزدير. عرب كيشيسي عادت زامانيندا قادينلا بير آرادا اوتورماز، اونونلا يئييب ايچمزدي. عيني دؤنمده يئنه بورادا قادينين ميراث حاققي يوخويدو . اويسا، تورك قاديني ميراث حاققينا صاحيب دير. مثلن؛ ياكوتلاردا قادينين اؤزونه عاييد مولكو موجود دور. بونا  ” آند “  ويا  ” نَمَسه “  آدي وئريلير. قادينين بونو ايسته ديگي كيمي ايشلتمه حاققي واردير. اؤلن بير كيشي نين آروادي  وار ايسه؛ بونون ميراثدان ايكي حالي اولور.  

  1. ارين اوغلو ويا قيزي، اوغلونون اوغلو ويا قيزي ايله بيرگه اولورسا سكيزده بير  

  2. بونلاردان هيچ بيري قادينين يانيندا دئييلسه دؤردده بير ميراث آليردي.  

      عيني دؤنملرده قادينلارين ديگر توپلوملارداكي دورومونو اينجله مه يه دوام ائدك. اينگيلترده اون بيرينجي عصره قدر  كيشيلر آرواردلاريني ساتابيليرديلر. خيريستييانلار ايسه؛ قادينا شئطان گؤزويله باخميشديلار. يئنه اينگيلترده قادين  ” موردار “  بير وارليق ساييلديغي اوچون اينجيله ال وورانمازدي . قادينلار اينجيلي اوخوما حاققينا هانري دوؤرونده (1509-1547) صاحيب اولموشدولار.  

      اينگيليز پيسكوپو دوور-ون 1888 ايلينده  وئستمينستر(Westminster) كيليسا سينده وعظ ائدركن سؤيله ديكلري توكلري اورپردير..  

   ” بوندان يوز سنه اؤنجه سينه قدر قادين كيشي نين سوفراسينا اوتورما حاققينا صاحيب اولماديغي كيمي سورولمادان سؤزه باشلاماسي دا جايز دئييلدي. اري باشي نين اوجونا قوجامان بير سوپا آساردي و آروادي نه زامان امريني توتمازسا اونو قوللانيردي. قادينين سؤزو قيزلارينا گئچمزدي. اركك اوشاقلار ايسه؛ آنالارينا ائو ايچينده بير خيدمت چي قاديندان آرتيق پايا وئرمزديلر. “   

      چينده ايسه، بوشانما حاققي ساده جه كيشييه مخصوص ايدي. قادينين بئله بير حاققي يوخويدو. اويسا تورك قاديني توم بو حاققلار صاحيب ايدي .  ” كيشي آرواديني ، قاديندا اريني بوشايابيليردي. كيشي آروادي نين گتيرديگي جئهيزي نين عوضيني وئريركن، قادين پول وئرمك ويا مئهريندن وازگئچمك صورتييله اريندن بوشانابيليردي. “   

      بوديزمين قوروجوسو بودا ايسه؛ ايلك باشلاردا قادينلاري دينينه قبول ائتمه ميشدير. اسكي تورك قاديني، روما قادينيندان دا چوخ حاققلارا صاحب ايدي . روما حقوقوندا قادين،اؤز مالينا حؤكم ائده بيلمزدي ، وصييت ائده بيلمزدي . روما حقوقو قاديني يئتكين قبول ائتميردي. اونو نوقصان آغيللي ساييردي. رومالي قادين ژوستينين(Jüstinyen) دوؤرونه قدر تام بير اسير حياتي ياشاميشدير. رومادا دول قادينين ائولنمه سي سوچ ساييليردي. يئنه چينده يئني دوغان اوشاق، ارككسه باهالي قوماشلارا، قيز ايسه بئز پارچالارينا ساريليردي. ايراندا اؤزلرينه ائش اولان قيزلار گوناهكار ساييلميشديلار. ايراندا قانلاري پوزماماق اوچون ياخين اقربالارلا  ائوليليك اويغون گؤرولموشدو. بو سببدن آنالاري و باجيلاري ايله ائولننلر اورتايا چيخميشدير. عيني شكيلده جاهيلييت عربلري نين قيز اوشاقلاريني ديري ديري گؤممه لري آجي بير گئرچكدير. قيز اوشاغينا صاحيب اولماق شرفسيزليك ساييلميشدير.  

      ايشده بو دؤنملرده، تورك قيزلاري و قادينلاري، توپلومون شرفلي بير فردي اولاراق اعتيبار گؤرموشدولر . تورك قاديني نين بئله ائحتيشام ايچينده و سايقي گؤره رك ياشاماسي تورك كاراكتر و كولتورونون يوكسك دگريني ايفاده ائدر .

كؤچورن : آيدا بيات