اؤزگور قادين

آذربايجان قاديني

جاهان تاليشينسكايا

+0 به یه ن

 

جاهان تاليشينسكايا

افروز محمدووا               

 

   حقيقتينده جاهان 

   پارلايير ثوراييا تك،     

   مونوور اؤلكه ميزين      

    ان گؤزل ياورييم.      

علي آغا واحيد بو دؤرد سطري اؤز دؤورونون گؤركملي قادين-خاننده لري حقيقت ريضايئوا، ثورييا قاجار، مينوور و ياور كلنترلي و جاهان تاليشينسكايايا حصر ائتميشدير.        

آذربايجانين امكدار آرتيستي، گؤزل موغنني جاهان خانيمين آدي موعاصيرلري طرفيندن رغبتله چكيليردي. زامان كئچير، جاهان خانيمي صحنه ده گؤرنلر و حياتدا تانييانلار دا اؤز دونيالاريني دييشيرلر. لاكين اونون لئنت يازيلاري و موعاصيرلري نين خاطيره لري قورونوب ساخلانميشدير. بو مورككب و ماراغلي طالعلي شخصيت، ايستعدادلي موغنني و غئيري-عادي قادين حاقيندا خاطيره لر قالميشدير. غدار و ضيديتلي 20. عصر بير نئچه نسيلدن اولان اينسانلار اوچون «مؤحكم ليك و داوامليليغين سيناغي»نا چئوريلدي. عادتن اولدوغو كيمي، محض بو دؤورده بير سيرا پارلاق شخصيتلر مئيدانا گلدي. اونلار حيات سئورليك و مردليك گؤستره رك اؤز ايستعدادلاري و اينسانپرورليگي ايله فرقله نيرديلر. اونلاردان بيري ده جاهان خانيم ايدي.            

   جاهان خانيم تاليشينسكايا 1909-جو ايلده فئورال آيي نين 9-دا لنكران شهرينده آنادان اولموشدور. او، مير ريضاخان تاليشينسكي ايله گئنئرال صمد بي مئهماندارووون باجيسي مريم خانيم مئهماندارووانين قيزي ايدي. 1918-جي ايلده اونون عاييله سي باكييا كؤچور. جاهان بؤيوك باجيسي بيلقئييس خانيمين ائوينده قاليردي. بيلقئييس خانيم «يئني يول» قزئتي نين باش رئداكتورو ريضاقولو نجفووون حيات يولداشي ايدي. او، آذربايجان قيزلار سئميناريياسينا قبول اولوندو و عئيني زاماندا موسيقي و ووكال ايله ماراقلانيردي. باجيسي نين ائوينده پيانو وار ايدي و جاهانين گؤزل موسيقي قابيليتي اولدوغوندان تانيش مئلودييالاري پيانودا چاليردي. بئله ليكله، خوصوصي موسيقي ساوادي اولمادان او، پيانودا و تاردا گؤزل ايفا ائده بيليردي. خاننده نين اوغلو، آذربايجانين امكدار معماري ناظيم محمد اوغلو حاجيبيوو اؤز خاطيره لرينده جاهان خانيمين هر هانسي بير آلتده، - ايستر قارمون، ايستر فلئيتا، ايستر قاوال اولسون، - نئجه آسانليقلا چالماغيندان دانيشير.

        سئمينارييادا اوخودوغو ايللرده جاهان خانيم او دؤورده الي بايراموو آدينا كلوبون نزدينده تشكيل اولونموش بديعي اؤزفعاليت درنگينده ايشتيراك ائتمه يه باشلادي. 1927-جي ايلدن باكي شهري نين راديو شبكه سينده ايشه داخيل اولور، سونرا دؤولت ائستراداسي و نهايت 1934-جو ايلدن آذربايجان دؤولت فيلارمونيياسي نين سوليستي اولور. بو دؤور جاهان تاليشينسكايانين حياتيندا ياراديجيليق يوكسه ليشي ايدي. اونون آدي موسيقي سئورلرين و موتخصيصلرين ديليندن دوشموردو. او، بير چوخ كونسئرتلرده چيخيش ائدير، كونسئرت بريقادالاري ايله آذربايجانين بير چوخ رايونلارينا و حربي حيصه لره قاسترولا چيخيردي. جاهان خانيم خالق ماهنيلاري نين و آذربايجان موغاملاري نين گؤزل ايفاچيسي ايدي. موعاصيرلري نين خاطيره لرينده دئييلديگي كيمي، اونون ايفا ائتديگي شاهناز، سئگاه، باياتي-شيراز و همچنين قاراباغ شيكسته سي موقاملاري دينله ييجيلرين گورولتولو آلقيشلاري ايله موشاييعت اولونوردو. لاكين قاتار موغامي اونون ايفا ائتديگي شاه اثري ايدي. چوخ واخت اونو بئله ده آدلانديريرديلار : قاتار جاهان. جاهان خانيمين سسي نين گئنيش دياپازونو، ويرتووز سس آپاراتينا ماليك اولماسي بو تئخنيكي جهتدن مورككب اولان موغامي اونون ايفاسيندا تكرار اولونماز ائديردي   اونون صنعتي نين نه قدر گوجلو تاثير بوراخماغينا بير حاديثه  ميثال اولا بيلر. 20-جي ايللرين آخيري - 30-جو ايللرين اولينده باكييا آوروپايا سفره حاضيرلاشان افقانيستان شاهي امان اله خان گلميشدير. بو يوكسك قوناغين طرفينه قوناقليق وئريلير و بوندان سونرا كونسئرت پروقرامي گؤستريلير. كونسئرتده ايشتيراك ائتمك اوچون جاهان تاليشينسكاياني دعوت ائديرلر. كونسئرتدن سونرا شاهين خانيمي ميننتدارليق علامتي كيمي قيزيل قول ساعاتيني جاهان خانيما هديه ائتدي. ائرته سي گون جاهان خانيمي NKVD-يه دعوت ائتديلر و ساعاتي بير گونه آلديلار (يقين كي، يوخلاماق اوچون). سحري گون ساعاتي قايتارديلار: ساعاتين آرخا طرفينده «جاهان تاليشينسكايايا امان اله خاندان» سؤزلري يازيلميشدي.

        او دؤورده جاهان خانيم جاببار قارياغدي، حوسئين قولو سارابسكي، سئيد شوشينسكي، خان شوشينسكي، حقيقت ريضايئوا، قوربان پريموو، زولفي آدي گؤزلوو كيمي گؤركملي خاننده لر ايله كونسئرت پروقراملاريندا ايشتيراك ائدردي. آذربايجانين خالق آرتيستي بهرام مانصوروو خاطيره لري نين بيرينده ج. قارياغدي، اون. شوشينسكي، ه. سارابسكي، ياور و مينوور كلنترلي، جاهان تاليشينسكايانين بيرليكده اوخودوقلاري قاراباغ شيكسته سي نين ايفاسي حاقيندا دانيشيردي. بهرام مانصورووون سؤزلرينه گؤره، بو اثرين بئله گؤركملي آرتيستلر طرفيندن بيرليكده ايفاسي دينله ييجيلره تاثيري دفعه لرله گوجلنديريردي. بوندان علاوه ، او دؤورده جاهان خانيم اؤزونو ايستعدادلي فولكلوريست كيمي گؤسترميشدير. چوخ آز آداما معلومدور كي، «قوبانين آغ آلماسي»، «اوجا داغلار»، «دلي جئيران»، «كوردون گؤزه لي» كيمي بير چوخ پوپوليار خالق ماهنيلاري محض ايلك دفعه  اونون ايفاسيندان يازيلميش و ايفا ائديلميشدير: بو ماهنيلاري آذربايجانين رايونلارينا ائتديگي قاسترول سفرلرينده توپلاميش، بوتون واسيطه لردن ايستيفاده ائده رك يئني مئلودييالاري ياددا ساخلاياراق اونو دينله ييجيلره اولوغو كيمي چاتديريردي. بئله كي، موغنني نين اوغلونون خاطيره لرينه گؤره، جاهان خانيم بو ماهنيلاردان بعضيلريني اوجقار داغ رايونلاريندا، چاي قيراغيندا پالتار يويان بير قاديندان ائشيتميش و يازميشدير. ايندي مشهور «قوبانين آغ آلماسي» ماهنيسيني ايسه اونا آكادئميك موصطافا بي توپچوباشووون حيات يولداشي رئيحان خانيم اوخوموشدور.  

      1933-جو ايلده «شرق موسيقي» آنسامبلي نين تركيبينده جاهان خانيم موسكوا، لئنينقراد و كييئو شهرلرينه قاسترول سفرلرينه چيخير. 1936-جي ايلده ايسه او يئنه موسكوا و لئنينقراد قاستروللاري زاماني عوموم ايتتيفاق يازي ستوديياسيندا قاتار و سئگاه موغاملاري نين، «اوجا داغلار» و «يئني كند» ماهنيلاري نين يازيسي اونون ايفاسيندا لئنته آلينير. موحاريبه دن اولكي بو ايللرده جاهان خانيم تاماشاچيلارين حدسيز رغبتيني و محبتيني قازانميشدير. اونو هر يئرده تانيييرديلار. چوخ آچيق اوركلي، شن، مئهريبان اينسان اولان جاهان خانيمين سايسيز-حسابسيز دوست و تانيشلاري وار ايدي. بونلاردان - سيد روستموو، بولبول، حقيقت ريضايئوا، شووكت محمدووا، شمسي بدل بيلي، ياور كلنترلي، آكتيورلاردان موصطافا مردانوو، سونا حاجييئوا، عزيزه محمدووا، فاطما قديري، مرضييه داوودووا كيمي بير چوخ مشهور آداملارين آديني چكمك اولار. 

       جاهان خانيمين بو ياراديجيليق فعالليغينا، ايشگوزارليغينا، حيات سئورليگينه حئيران اولماق اولار - چونكي، بو دؤور، 30-جو ايللر استالين رئپرئسسيياسي نين اؤلكه ده كؤلگه سالديغي بير دؤور ايدي. جاهان خانيمين بؤيوك حؤرمته ماليك اولماسيني بيله رك بير چوخ آداملار اؤزلري باره ده يوكسك اورقانلاردان بو و يا ديگر مسله اوچون اونون هاوادارليق ائتمه سيني خواهيش ائديرديلر. او، هئچ واخت كؤمگيني اسيرگه مزدي؛ محض قولچاماغليق دؤورونده بير نئچه آدام اونون كؤمگي ايله خيلاص اولونموشلار.

         1937-جي ايلده باجيسي سيتاره خانيمين اري شرقشوناس-توركولوق خاليد سيد خوجايئو و سيتاره خانيم اؤزو ده حبس ائديلميشدي. جاهان خانيم هئچ ندن چكينمه يَرك باجيسي نين قيزي بهيجه ني اؤز ائوينده ساخلايير. او، باشقا باجيسي بيلقئييس خانيما دا كؤمك ائدير. بيلقئييس خانيمين دا اري حبس ائديلميشدي. او، باجيسي اوغلو حوسئينه ده كؤمكليك گؤستريردي. جاهين خانيمين كئچميش اري محمد حاجيبيوو و قارداشي روستم تاليشينسكي ده حبس ائديلميشدي. جاهان خانيم تك اؤزو اوغلو ناظيمي بؤيودوردو و اونونلا آناسي مريم خانيم دا ياشاييردي. بو، چوخ چتين دؤور ايدي و اونون ائوي ساكيتليك آداسيني خاطيرلاديردي.

         لاكين جاهان تاليشينسكايانين دا باشي نين اوستونو قارا بولودلار آلدي. NKVD-ده گيزلي امكداشليق ائتمه يه راضيليق وئرمه ديگينه گؤره جاهان خانيما 1938-جي ايلده موسكوادا كئچيريلن ايلك آذربايجان اينجه صنعت اون گونلوگوكده ايشتيراك ائتمه يه ايجازه وئرمه ديلر. اونون آدي ايشتيراك ائدنلرين سيياهيسيندان سيلينميشدي. همين حاديثه ني جاهان خانيم چوخ آغير كئچيردي. بونا باخماياراق 1939-جو ايلده ائسترادا آرتيستلري نين بيرينجي عوموم ايتتيفاق موسابيقه سينه يوللاندي. بورادا مونصيف لر هئيتي نين صدري ل. اوتيوسوو، مونصيف لر هئيتي نين عوضولري ايسه - اي. دونايئوسكي، سميرنوو-سوكولسكي، ايرما ياونزئم ايديلر. او، كلاودييا شولجئنكو، اولقا لئپئشينسكايا و تامارا سئرئتئلي ايله ياناشي بو موسابيقه نين لاورئاتي اولدو. 1940-جي ايلده جاهان تاليشينسكايا رئسپوبليكانين امكدار آرتيستي آديني آلدي. 33 ياشيندا او، آرتيق ياراديجيليغي نين يوكسك زيروه سينه چاتاراق خالق طرفيندن سئويليردي.

        1942-جي ايلده اونو 14 ياشلي اوغلو ايله بيرليكده يالانچي دونوس نتيجه سينده قازاغيستانين پئتروپاولووسك رايونونا سورگون ائتديلر. «خالق دوشمنلري» آدي آلتيندا اونا اورادا (1942-جي ايلين آوقوست آيينا قدر) گوجلو نظارتده اولدولار. بير سيرا خواهيش عريضه لريندن سونرا جاهان خانيم اؤزبكيستانين چيمكنت شهرينه كؤچمه يه ايجازه آلدي. لاكين بونون عوضينده او داشكنده كؤچدو و اوغلو ناظيمي باكييا اؤز قارداشي مشهور پروفئسسور-تراوماتولوق ابولفت تاليشينسكي نين يانينا گؤندردي.         داشكندده جاهان خانيم شهر فيلارمونيياسيندا سوليست ايفاچي كيمي چاليشماغا باشلادي. شوبهه سيز، گنج قادين اوغلونون، وطنين، قوهوملاري نين حسرتيني چكيردي.

        وطنه بير قدر ياخينلاشماغا جاهان خانيما بير تصادوفي حاديثه  كؤمك ائتدي. 1943-جو ايلده داشكنده س س ري خالق كوميسسارليغي نزدينده يئرلشن موسيقي ايداره لري نين باشچيسي و. سورين گلميشدي. او موعين بير واختا عوموم ايتتيفاق ائسترادا آرتيستلري نين موسابيقه سينده مونصيف لر هئيتي نين عوضوو ايدي. همين موسابيقه ده جاهان خانيم لاورئات آدينا لاييق گؤرولموشدور. او، جاهان خانيمي تانييير، اونونلا صؤحبت ائتديكدن سونرا تبيليسي شهرينده اينجه صنعت ايشلري اوزره ايداره يه تعيينات وئرير. بئله ليكله جاهان خانيم تبيليسي شهرينده آذربايجان تئاتري نين صحنه سينه قاييدير. بورادا او لئيلي («لئيلي و مجنون»)، تئللي («ارشين مال آلان»)، اصلي («اصلي و كرم»)، شاه صنم («اشيق قريب») روللاريندا ايشتيراك ائدير و مووففقيت قازانير. لاكين باكيدا NKVD تشكيلاتي تبيليسييه مكتوب گؤندرير و بو مكتوبدا جاهان خانيمين يئنيدن اورتا آسيايا سوركون ائديلمه سي مسله سيني قالديرير. اونو بو دفعه  كئچميشده باكيدا ياشاميش زاقافقازييا حربي شوراسي نين عوضوو، س س ري دئپوتاتي خاور ولييئو خيلاص ائدير. اونون كؤمكليگي ايله جاهان خانيم تيفليسده قالير و بير چوخ خواهيشدن سونرا نهايت وطنه قاييدير. همين دؤورده موسيقي تئاتري نين ديرئكتورو و بديعي رهبري شمسي بدل بيلي اونو تئاترا دعوت ائدير. جاهان خانيمين پارلاق كومئدييا آكتريسا ايستعدادي بير داها اؤزونو بيروزه وئرير. اونون طبيعتينده اولان شن احوال-روحيييه يئنيدن جانلانير. دئييلنه گؤره، تاماشاچيلار او دؤورده موسيقيلي كومئدييا تئاترينا «تاليشينسكايانين تئاتري» آدي ايله گئديرديلر. اونون «ارشين مال آلان»، «و اولماسين، بو اولسون»، «گؤزون آيدين»، «دورنا» اوپئرئتتالاريندا ياراتديغي تئللي، صنم، نارگيله، لاله اوبرازلاري او قدر پارلاق و ياددا قالان ايدي كي، تاماشاچيلار اونو صحنه يه دعوت ائدير، حتّي، ماهني و آرييالاري بير نئچه دفعه  ايفا ائتمه سيني طلب ائديرديلر. صنم رولونون ايفاسي زاماني سئگاه موغامي اوزرينده ائديلن ايمپروويزه زالدا گورولتولو آلقيشلارا سبب اولوردو. قئيد ائتمك لازيمدير كي، جاهان خانيمين ايفا ائتديگي بعضي روللاريني او واختي گنج آكتريسا نصيبه خانيم زئينالووا دوبلياژ ائديردي.

         1949-جو ايلده رئپرئسسييا و سورگونلرين يئني دالغاسي باشلانير. يئنيدن جاهان تاليشينسكايا اوغلو ايله داشكنده سورگون ائديلير. يالنيز 1954-جو ايلده استالينين اؤلوموندن و م. ج. باغيرووون حبسيندن سونرا جاهان خانيمين و اونون اوغلونون آزاد اولونماسي باره ده قرار قبول اولونور. جاهان خانيم داشكندده ياشاماغي داوام ائدير. او دئمك اولار كي، ايشلميردي، لاكين هر آي راديودا اونون كونسئرتلري سسله نيردي. داشكنده اوغلو ائوله نير، نوه لري دونيايا گلير. اونلار تئز-تئز باكييا قوهوملاريني گؤرمه يه گليرديلر. 1966-جي ايلده داشكندده باش وئرن زلزله اونلارين وطنه قاييتماغينا تكان وئردي. داشكندده اونلارين ياشاديغي ائو تاماميله اوچولور و تصادوف نتيجه سينده ساغ قالان جاهان خانيم و عاييله سي تجيلي باكييا قاييديرلار. جاهان خانيم بير ايل سونرا 1967-جي ايلده وفات ائدير. پيانودا چاليب اوخودوغو زامان پاراليچ نتيجه سينده حياتيني دييشير. بوندان سونرا اوزون ايللر واخت آشيري راديودا اونون كونسئرتلري نين لئنت يازيلاري سسله نيردي. آخيرينجي دفعه  اونون سسي تئلئويزييا ايله عؤمرونون ايل دؤنومو موناسيبتيله سسلنميش دير.

        معلوم اولدوغي كيمي، داشكندده دؤولت تئلئراديوسونون آرخيوينده جاهان خانيمين كونسئرتي نين يئگانه ويدئويازيسي قورونوب ساخلانير. اينانماق ايسته ييريك كي، بيزيم خالقين جاهان خانيم تاليشينسكايا كيمي نوماينده لري حاقيندا خاطيره لري قورونوب ساخلاناجاق و نسيلدن نسيله اؤتوروله جك. بو خاطيره اولمادان بيزيم نه مدنيتيميز، نه تاريخيميز نه ده ائولادلاريميزين گله جگي اولا بيلر.         

  قايناق : موسيقي دونياسي

  كوچؤرن : آيدا بيات